Mavzu: O`zbek orfografiyasi va uning boshlang`ich ta’lim dasturi hamda darsliklarda aks etishi, o`rgatishga tavsif

O„zbek tilining tovush tizimi va yozuvi. Savod o‗rgatish analitik-sintetik 
tovush metodiga asosan olib boriladi. So‗z bo‗g‗inga bo‗linadi, bo‗g‗indn kerakli - 
o‗rganilayotgan tovush ajratib olinadi, tahlil qilinadi, o‗rganilayotgan harf bilan 
sintezlanadi, shu asosda harf va butun o‗qish jarayoni o‗zlashtiriladi.Bunda o‗zbek 
tili grafik tizimi, tovushlarni yozuvda belgilash xususiyatlari hisobga olinadi. 
Savod o‗rgatishda o‗zbek tili grafik tizimining quyidagi xususiyatlarini 
hisobga olish muhim ahamiyatga ega: 
№ XUSUSIYATLAR 
O‗ZIGA XOSLIKLARI 
MISOLLAR 
1. Tovush-harf 
bilan 
tanishtirish 
unlilardan 
boshlanadi. 
6 ta unli fonema bor. 
E,o,a,u,i,o‗ 
2. Undoshlarni 
o‗rgatishda 
ham 
muayyan 
tartibga, 
talabga asoslaniladi. 
24 ta undosh tovush bor. 
Yozuvda 23 ta harf bilan 
ifodalanadi: 
3 
tasi 
harf 
birikmasi, 21tasi yakka harf.
B,d,f,g,j,k,l,m, 
n,p,q,r,s,t,v,x,y,z, 
g‗,sh, ch, ng. 
UNLILAR 
Unli 
Ifodalanishi 
Qo„llanishi 
O„quv 
jarayoniga 
kiritilishi 
E harfi Undoshdan 
keyin 
old 
qator, 
o‗rta 
keng 
lablanmagan 
unli tarzida 
so‗z va bo‗g‗in boshi 
(ekin, aeroport) 
Oldin 
so‗z 
boshida 
keladigan 
e, 
so‗ngra 
undoshdan 
keyin 
keladigan e tovush-harfi 
bilan tanishtiriladi. 
O harfi Orqa 
qator, 
quyi 
keng, 
Ruscha-baynalmilal so‗zlarda:
urg‗usiz bo‗g‗inda a tarzida 
Bu 
unli 
qatnashgan 
ruscha-baynalmilal 

---

19 
lablangan 
(botanika); 
o‗ tovushi kabi (tonna); 
qisqa i tarzida (traktor). 
so‗zlar savod o‗rgatish 
davridan so‗ng o‗quv 
jarayoniga kiritiladi.
A 
tovushi 
Old 
qator, 
quyi 
keng, 
lablanmagan 
O kabi: bahor, savol; 
I tovushiga yaqin: muomala, 
munasabat. 
O 
tovushi 
bilan 
birgalikda o‗qitiladi 
UNDOSHLAR 
Alifbo davrida undosh tovushlar bilan tanishtirishni sonor, ya‘ni ovozdor 
tovushlar bilan boshlash maqsadga muvofiqdir. Chunki sonor tovushlarni bo‗g‗in 
va so‗z tarkibidan ajratib olish oson. Lekin ng sonor undoshi n va g undosh 
tovushlari va harflari bilan tanishtirilgach, o‗rgatiladi. Harf birikmalarini 
o‗rgatishdagi qiyinchilik hisobga olingan holda, ularni alifbe davrining oxirgi 
bosqichida o‗rganilishi maqsadga muvofiqdir. 
J harfi ikki tovushni ifodalaydi, shuni hisobga olib, unga alohida darslar 
ajratiladi: 
J 
PORTLOVCHI SIRG‗ALUVCHI 
1-dars. 

o‗rgatish; 

talaffuzini 
tushuntirish; 

ko‗nikmalar 
hosil qilish.
2-dars. 

o‗rgatish; 

talaffuzini 
tushuntirish; 

ko‗nikmalar 
hosil qilish.
3-dars. 

Ikki tovushning talaffuzi- 
dagi farq taqqoslash usuli 
orqali tushuntiriladi; 

Analitik-sintetik mashqlar 
yordamida mustahkamlanadi.

---

20 
Ba‘zi undoshlarning o‗qitilishiga oid ko‗rsatmalarni quyidagi jadval orqali ham 
kuzatish mumkin: 
UNDOSH
SH 
S va h harfi bilan tanishtirilgach, 
o‗rgatiladi.
O‗quvchilar 
bu 
harf 
birikmalarini bir yaxlit tovush 
sifatida o‗qish va yozishga 
ko‗nikishlari lozim. 
CH 
C va h harfi bilan tanishtirilgach, 
o‗rgatiladi. 
Jarangsiz 
jufti 
bor 
undoshllar 
(b-p, d-t, 
v-f, 
g-k, 
z-s) 
Ular haqida dastlabki amaliy 
tushunchalar 
hosil 
qilinadi, 
ularning yozilishi va talaffuziga 
e‘tibor qaratiladi. 
X va h 
Talaffuzi va imlosi haqida 
dastlabki tushunchalar beriladi, 
ularni farqlash bo‗yicha maxsus 
mashqlar uyushtiriladi. 
Tutuq 
belgisi (‗) 
Unli tovushdan so‗ng kelsa, uni 
cho‗zib 
talaffuz 
qilishga, 
undoshdan 
so‗ng 
kelsa, 
undoshni unlidan ajratib talaffuz 
qilishga xizmat qilishi haqida 
ham tushunchalar berilib, asta-
sekin 
uni qo‗llashga doir 
ko‗nikmalar shaklllantiriladi.
Savod o‗rgatish jarayonida harflarning 4 xil (bosma, yozma, bosh va kichik) shakli 
va ularning ishlatilish o‗rni o‗rgatiladi. Savod o‗rgatish davrida o‗quvchilar 

---

21 
so‗zlarni bo‗g‗inlarga to‗g‗ri ajrata olsalar, o‗qish ko‗nikmasini ham yaxshi 
egallaydilar. Ya‘ni: 
O‗QISHGA O‗RGATISH 
BO‗G‗IN ASOSIDA 
O‗qishning dastlabki bosqichida orfografik o‗qishdan foydalaniladi, asta-sekin 
orfoepik o‗qish ko‗nikmalari shakllantiriladi. Talaffuzi yozilishiga mos 
kelmaydigan tovushlar ishtirok etgan so‗zlar oldin orfografik, so‗ngra orfoepik 
o‗qib beriladi va ularning o‗qilishi bilan yozilishi taqqoslanadi. O‗quvchilar 
muayyan darajada tushunchaga ega bo‗lganlaridan so‗ng orfoepik o‗qish mashq 
qilinadi.