Mavzu: O‘zbek tilshunosligida nisbat kategoriyasining o‘rganilishi Reja

2.4. Jahon tilshunosligida nisbat kategoriyasi.
Ma’lumki tilshunoslikning o‘ziga xos ajralmas qismi fe’lning grammatik kategoriyalarga boyligidir. Har bir grammatik kategoriya fe’lning u yoki bu jihatini o‘rganishga asoslangan bo‘lib, bu kategoriyalar orqali uzviy bog‘liqlikni namoyon qiladi. Bunday bog‘lanish formal-grammatik va mantiqiy o‘ziga xoslikka ega bo‘lib, uzviy ravishda bir tizimni tashkil qiladi, mazkur ma’lum so‘z turkumi bo‘yicha muayyan fikr bildirishga imkon yaratadi.
Chunonchi, nemis tilida fe’lning zamon katergoriyasi bilan; nisbat kategoriyasi o‘timlilik va o‘timsizlik kategoriyasi bilan mustahkam bog‘liqlikni taqazo etadi. Taniqli tilshunos Shubikning fikriga ko‘ra, «Tilshunoslikda aktiv va passiv oppozitsiyasi faqat o‘timli fe’llarga xos degan tushuncha bor». Odatda tushum kelishigida turgan vositasiz to‘ldiruvchini boshqaradigan fe’llar o‘timli (tranzitiv) fe’llar deyiladi. O‘timli fe’llarga mazkur kelishikni talab qilmaydigan o‘timsiz(intranzitiv) fe’llar qarshi turadi. O‘timsiz fe’llar o‘z navbatida ikkiga bo‘linadi: birinchi turga jo‘nalish yoki qaratqich kelishigidagi ko‘makchili yoki ko‘makchisiz vositali to‘ldiruvchilarni boshqaradigan fe’llar kiradi. Barcha vositasiz yoki vositali to‘ldiruvchilarni boshqaradigan fe’llar ikki tomonli fe’llar deyiladi. Shubikning ta’kidiga ko‘ra, bunday xususiyatga ega bo‘lmagan fe’llar bir tomonli fe’llar deyiladi. Admonining talqiniga ko‘ra, «Ikki tomonli o‘timsiz fe’llar o‘timli va bir tomonli o‘timsiz fe’llar o‘rtasida oraliq hodisa bo‘lib, ularni birinchisi bilan to‘ldiruvchining mavjudligi, keyingisi bilan esa nisbatning yo‘qligi yaqinlashtiradi». Bunday fe’llar bilan bog‘liq ob’ektlar o‘z xarakteriga ko‘ra bir biridan farq qiladi. Ulardan birini anglatgan va tushum kelishigida turgan predmet bevosita ish harakat ta’sirida bo‘ladi. Ikkinchi ob’ektni ifodalagan va jo‘nalish kelishigida turgan predmetga esa ish- harakat uning manfaati yo‘lida qaratilib, bevosita ish- harakat ta’sirida bo‘lmaydi. Tilshunoslik tarixidan ma’lumki, til taraqqiyotining dastlabki davrlarida fe’llar o‘timli va o‘timsiz fe’llarga bo‘linmagan. Vaziyat taqazosidan kelib chiqib fe’llar goh o‘timli, goh o‘timsiz ma’nolarda qo‘llanilib, bir so‘z bilan aytganda neytral fe’llar deb nomlangan. Vaqt o‘tishi bilan fe’llarning dastlabki neytralligidan ma’no xususiyatlariga ko‘ra o‘timli holat yuzaga keldi, fe’llar aniq ravishda o‘timli yoki o‘timsiz fe’llarga ajraldi va ob’ekt munosabatlarini aniq ifoda eta oladigan muhim tizimga aylandi. Biroq ko‘pgina fe’llarning ikki xil qo‘llanilishi keyingi davrlarda ham saqlanib qoldi. Hattoki, hozirgi kunda mavjud bo‘lgan va hatto faol tillardan bo‘lgan hind-yevropa tillarida ham bir qator fe’llarning o‘timli, o‘timsiz tarzda ikki xil qo‘llanishini kuzatish mumkin, masalan: nemis tilidagi heißen fe’li “atamoq, nomlamoq(называт)” va “atalmoq(называтся)” kabi ma’nolarni bildiradi. Bu holatdan shuni anglash mumkinki, fe’lning o‘timli ma’noni olishi uchun tushum kelishigini boshqara olishi bilan bog‘lanib, bu kelishik o‘zining dastlabki ma’nolaridan sof ob’ekt ma’nolarining rivoj topishi bilan farqlanadi. Shu o‘rinda hind yevropa tillarida fe’llar semantikasining rivojlanishiga to‘xtalib o‘tsak. Taniqli tilshunos Savchenko, “Aynan bir fe’lda ham harakat, ham holatni ifodalash imkoniyati asta- sekin yo‘qola bordi va asta- sekin fe’llar o‘zlarining leksik ma’nolari bo‘yicha harakat fe’llariga va holat fe’llariga, harakat fe’llarida esa asta- sekin o‘timlilik va o‘timsizlik farqlana boshladi”- degan fikrni ilgari suradi.
Bizningcha faqat ish harakatni bildirgan fe’llargina majhul nisbat yasay oladi. Ba’zan esa ushbu fikr unchalik yetarli emasdek tuyuladi. Chunki holat yoki jarayonni bildirgan ko‘pgina fe’llar majhullik shakliga ega. Bunday fe’llar sirasiga benötigen, brauchen, empfinden, hören, bewundern, lieben, bewohnen, vergessen, verlieren, verschlafen kabilar kiradi. Bu holatlarni e’tiborga olib, passivlashish tushunchasini quyidagicha talqin qilish mumkin: sub’ekt-ob’ekt munosabatlarini ifodalaydigan fe’llar majhul nisbat yasay oladi. Bunda sub’ekt ega vazifasini bajaradi. Bu qarashni mashhur tilshunos Shubikning tadqiqotlarida ham ko‘rish mumkin. Majhul nisbat hosil qilolmaydigan fe’llar juda ozchilikni tashkil etadi. Bunday fe’llar nofaol munosabatlarni ifodalaydi. Bularga haben, besitzen, enthalten, bedeuten, darstellen, übersteigen fe’llari kirib, ular ba’zida ob’ekt-sub’ekt munosabatlarini ifodalab, majhul shakl hosil qila oladi. Ammo umgeben, bedecken, begrenzen, erfüllen kabi fe’llar ba’zi hollardagina majhul shaklga yo‘l qo‘yadi. Shu bilan birga kosten, wiegen, dauern, bekommen, kriegen, erhalten, empfangen, erfahren, kennen, wissen, behalten kabi fe’llar ba’zi holatlarda psixologiya va pedagogika fanlarida fe’l bilan yasalgan passiv konstruksiyalar shaklida uchraydi.
O‘zbek tilshunoslari Sh.Rahmatullayev va S.Mahmatqulovlarning talqinicha “O‘timsiz fe’lga qo‘shiladigan -l affiksi majhul nisbat shaklini emas, balki shaxssizlik shaklini hosil qiladi: (U uyga) bordi - (uyga) borildi, (Ikki kilometr) yurdi - (Ikki kilometr) yurildi kabi. Shaxssizlik ma’nosi majhullik ma’nosidan keskin farq qiladi. Aslida -l affiksi majhul nisbat yasovchi bo‘lib, bu affiksdan shaxssizlik ma’nosini ifodalashda ham foydalaniladi. Ma’nodagi keskin farqni hisobga olib, o‘zbek tili nuqtai nazaridan -l omomorfemalari haqida gapirish to‘g‘ri bo‘ladi. Shaxssiz fe’l ko‘rinishida uchinchi shaxs shaklida bo‘ladi-yu, lekin uchinchi shaxs ma’nosini ifodalamaydi”, ya’ni bu yerda umuman shaxs ma’nosi ifodalanmagan bo‘ladi. “Majhul nisbatdagi fe’l ko‘pincha uchinchi shaxs shaklida ishlatiladi va uchinchi shaxs ma’nosida ifodalanadi”⁴. Bundan ko‘rinadiki, mazkur holatda shaxssiz majhul nisbat majhul nisbatlar sirasiga kirmasdan ularning doirasidan tashqarida qolib ketgan va bu holat tadqiqotchilar tomonidan to‘liq haligacha yoritilmagan. Shu bilan birga tilshunoslarning fikricha tildagi barcha fe’llarga nisbat paradigmasi umumiy hodisa emas. Shu bois aniq nisbat va majhul nisbat zidlanishi faqat o‘timli va o‘timlilashgan fe’llardagina mavjud. Bundan shunday xulosaga kelish mumkinki, majhul nisbat barcha o‘timli fe’llardan ham, orttirma shakli yasalishi oqibatida o‘timlilashgan fe’llardan ham yasaladi. Shunga ko‘ra, tom ma’nodagi nisbat deb majhul nisbatni aytish mumkin. Fe’llarning qolgan shakllari ya’ni o‘zlik, birgalik shakllari va orttirma shaklining bir qismi esa nisbat paradigmasiga yondosh hodisa bo‘lishi mumkin.


XULOSA
Nisbat kategoriyasi haqida umumiy xulosa qiladigan bo’lsak, demak nisbat shakllari sistemasi nisbat kategoriyasini hosil qilar ekan. Harakat va holatning biror kishi yoki narsaga bo’lgan munosabati- fe’lning nisbat shakllari deyiladi va u shunga ko’ra 5 ga bo’linadi.
Aniq nisbat-bajaruvchisi aniq bo’lgan harakat yoki holatni bildiradi. Uning maxsus qo’shimchalari mavjud emas.
a) Hilola darsini shoshmasdan, bamaylixotir bajardi.
b) o’qituvchi eng birinchi dushanba kundagi ishlarini boshladi.
d) otasi kelganini sezib sekingina o’rnidan turdi.
e) u ketayotganida singlisini qo’lidan kitobini tortib oldi.
2. O’zlik nisbat-bajaruvchining o’z ustida bajargan harakat-holatini ifodalaydi. -i(n), -i(l) qo’shimchalari orqali yasaladi.
a) Nigora negadir bugun ertalabdan tarandi.
b) stolning kamligi tufayli ustoziga joy beraman deb, o’quvchi surildi.
d) havo sovuq bo’lishiga qaramay, u kechasi, uxlashdan oldin, yuvindi.
e) hayvonot bog’iga borishdan avval, Murodbek chiroyli kiyindi.
3. Majhul nisbat-bajaruvchisi noaniq bo’lgan harakat-holatni ifodalaydi. Bu nisbat shakli ham fe’l asosiga -i(n), -i(l) qo’shimchalarini qo’shish orqali yasaladi.
a) anomal sovuqda barcha obodonlashtirish ishlari tashkillashtirildi.
b) ob-havoning pasayishi natijasida barcha viloyatlarda darslar to’xtatildi.
d) kun botishi bilan barcha do’kon va rastalar yopildi.
e) archalar uchun barcha zarur narsalar sotib olindi.
4. Orttirma nisbat-bir shaxsning boshqa shaxs yoki narsaga tazyiqi bilan bajartirishi. Qo’shimchalari: -t, -dir(tir), -giz(kiz,qiz,g’iz), -ir, -iz, -gaz(kaz,qaz,g’az),
-sat kabi qo’shimchalar orqali yasaladi.
a) o’qituvchi har bir o’quvchiga Oybekning she’rini o’qitdi.
b) men ukamga barcha yumushlarimni qildirdim.
d) ota-onasi bo’lmagani sababli uni amakisi ulg’aytirdi.
e) hayvonot bog’i barchaga maymun va tuyani birinchi bor ko’rsatdi.
5. Birgalik nisbati-bajaruvchisi birdan ortiq bo’lgan harakat va holatni ifodalaydi. –i(sh) qoshimchasining fe’l asoslariga qo’shilishidan hosil qilinadi.
a) cholning bu hayqirig’idan barcha insonlar bir zumda yig’ilishdi.
b) bobur va Ubaydullo quyonchalari uchun kichkinagina uycha yasashdi.
d) uning bu qilig’ini ko’rgan qo’shnilarning barchasi birdaniga kulishdi.
e) mavzuni bir talaba tushunmagani uchun, talabalar birgalikda unga tushuntirishdi.
Endi nisbatlarni topishda qiyinchilik tug’diradidigan jihatlarni tahlil qilib chiqamiz.
Aniq nisbatda bizga qiyinchilik tug’diradigan hech qanday muammo yo’q. Bu nisbatda fe’llar hech qanday nisbat qo’shimchalarsiz, bajaruvchilari aniq bo’ladi. Shulardan bemalol aniq nisbatni ajratib olishimiz mumkin.
Majhul nisbat esa o’zlik nisbati bilan adashtirish ko’p uchraydi. Chunki bu ikki nisbatlarning qo’shimchasi bir xil, faqat uni matndan bilib olishimiz mumkin. Ma’nolaridan ham anglab, ajratib olishimiz mumkin. Majhul nisbatni kimdir bajaradi biz uni kim bajarganini bilmaymiz. O’zlik nisbatda esa harakat bajaruvchining o’zi tomonidan bajariladi. Bir xil so’zlar bilan gaplar tuzib solishtiramiz.
Majhul nisbat:
Odamlar tomonidan ko’chadagi chiqindilar tashlandi.
Barcha o’quvchilarga badiiy kitoblar berildi.
Biroz avval sekingina xonam tomondagi eshik ochildi.
Talabalar tomonidan daraxtlar tagidagi xazonlar to’plandi.
O’zlik nisbat:
Hayvonot bog’idagi ayiq o’z egasiga tashlandi.
Singlim hozirgi kunlarda juda ham o’qishga berilgan.
Qishdan chiqib, bahorga o’tganimizdan turli xil gullar ochildi.
Bu ayolning dodlashidan butun qishloq to’plandi.
Ko’rib chiqqanimizdek, aniq va majhul nisbatni farqlash juda oson. Faqat bunga sal e’tiborliroq bo’lishimiz lozim. Birinchi gapdagi majhul nisbatda chiqindilar odamlar tomonidan tashlandi, o’zlik nisbatda esa ayiqning o’zi tashlanadi. Keyingi gapdagi majhul nisbatda kimdir tomonidan kitob beriladi, o’zlik nisbatda esa singlimning o’zi o’qishga berilgan. Uchinchi gapdagi majhul nisbatdagi gapda eshik o’zidan o’zi ochilmasligi ma’lum. Demak, uning ochilishiga kimdir yoki nimadir sabab bo’lgan. O’zlik nisbatdagi gapda esa gullarni kimdir majburlab ochmaydi,balki o’zidan o’zi ochiladi. Shu bois ham bu gap o’zlik nisbatda. So’nggi gapda, majhul nisbatda xazonlar talabalar tomonidan to’plandi, o’zlik nisbatdagi gapda odamlarning o’zi to’plandi, ular ham kimdir tomonidan to’planmaydi, faqat o’zlari to’planishadi. Barcha gaplarni tahlil qilib bilsak, qaysi nisbatdaligi namoyon bo’ladi. Shunday qilib o’zlik va majhul nisbatni bir-biridan bemalol farqlashni o’rganib oldik.
O’zlik nisbat yuqorida o’zlik nisbatiga ham to’xtalib o’tdik. Bajaruvchining o’z ustida bajargan harakat-holatidir. Bu nisbatga boshqa to’xtalmasak ham bo’ladi.
Birgalik nisbat bajaruvchisi birdan ortiq bo’lgan harakat-holatni ifodalaydi. Ba’zilar bu nisbatni harakat nomi bilan adashtirishadi. Ammo bu unchalik muammoli holat emas. Ikkalasining ham qo’shimchasi bir xil bo’lsa ham ajratib olish juda oson. Unda uning qisqacha formulasini yaratib, ko’rib chiqaylik:
Fe’l+ish/sh+egalik, kelishik= HARAKAT NOMI.
Fe’l+ish/sh+zamon, shaxs-son= BIRGALIK NISBATI.
Demak, -ish/-sh qo’shimchalaridan so’ng otga xos, ya’ni egalik, kelishik shakllari kelsa, harakat nomi hisoblanadi. Bu qo’shimchalardan so’ng fe’lga xos, zamon shaxs-son shakllari kelsa, birgalik nisbati deb olarkanmiz.
Yana boshqa usuli bu qo’shimchadagi so’zlarni ko’rganimizda, so’rog’iga yoki harakat nomidagi -moq qo’shimchasini qo’shib ko’rsak ham bo’ladi. Masalan: yashash- yashamoq.
Demak, birgalik nisbatini ham aniqlash yo’llarini bilib oldik.
Orttirma nisbat bilamizki, bu nisbatda bajaruvchining kimdir tomonidan biror ish-harakatni bajartirilishi hisoblanadi. Ushbu nisbatni ham osongina aniqlasak bo’ladi. Bu nisbatda ham hech qanaqa tushunmovchiliklar yo’q.
Mening umumiy xulosalarim shulardan iborat. Men bu kurs ishini yozishda ko’p ma’lumotlarni bir joyga to’pladim, bularda menga bir qancha adabiyotlar kerak bo’ldi. Bunda menga eng katta yordamni Rahmatullayev va Mahmatqulovning “Nisbat paradigmasi va unga yondosh hodisalar ” asari juda ham yordam berdi.