Mavzu: O'zbekiston respublikasida mehnat bozorining shakllanishi va ishsizlikni o'ziga xos xususiyatlari

2. Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish organlari faoliyatlarining mezonlari va ko‘rsatkichlari
Bugungi kunda mehnat resurslari tarkibiga aholining tabiiy harakati o‘zgarishining ko‘payishi ta’sir ko‘rsatmoqda. SHuni ta’kidlash muhimki, mehnatga qobiliyatli yoshga kirayotgan yigit va qizlarning ko‘pchiligi mehnatga qobiliyatli aholini kengaytirilgan takror ishlab chiqarishni emas, balki uning tabiiy yo‘q bo‘lishi o‘rnini qoplaydi, ya’ni avlodlarning jadal almashuvi sodir bo‘ladi, u mehnat resurslarining sifat tarkibi keskin o‘zgarishiga sabab bo‘ladi. Ayni vaqtda kelgusida xodimlarning ommaviy ravishda bo‘shatilishi natijasida ish bilan bandlik vaziyati mehnatga qobiliyatli aholining o‘sishi sezilarli darajada ko‘payishi tufayli murakkablashuvi mumkin.
Ish bilan bandlik ijtimoiy totuvlik va barqarorlikka erishuvning, jamiyat iqtisodiy rivojining muhim omilidir.O‘tish davrida bandlik sohasidagi hukumatimizning inson omiliga qaratilgan strategiyasida mehnatga qodir har bir inson o‘z qobiliyatlarini o‘stirishi va o‘z mehnat tarzini ta’minlashi uchun sharoitlar yaratishi nazarda tutiladi.
Ish bilan bandlik xarakteri kishilarning mulkiy maqomiga bog‘liq bo‘ladi. O‘tish davrida mehnat resurslarining ukladlararo erkin taqsimlanishi bo‘lib tursada, turli ukladlardagi bandlik darajasi, bandlikning daromad keltirishi va qanchaga tushishi bir xil emas, albatta. Bu tabiiy ravishda ukladlardagi korxonalar salohiyatiga, ularning bozor bilan ta’minlanishiga, umumiqtisodiy vaziyatga bog‘liq. Bir uklad uchun bandlik sharoiti qulay bo‘lgani holda, boshqasi uchun noqulay bo‘ladi.
Bozor iqtisodiyoti nuqtai-nazaridan, ishchi haqi darajasi ishchi kuchining muvozanatlashgan narxidan yuqori o‘rnatilganda, taklifning talabga nisbatan ko‘pligi paydo bo‘ladi, talab oshgani sari ish haqi ham oshadi, talab kamaygan sari esa, ish haqi ham kamayadi.
Hozirgi vaqtgacha mavjud bo‘lgan ish bilan bandlikning tarmoq tuzilishi jamiyat mehnat potensialidan foydalanish samaradorligining darajasi pastligini aks ettiradi va u tubdan o‘zgartirishga muhtojdir.
Ish bilan bandlikdagi tarkibiy tanazzulning bevosita oqibatlari, aqliy mehnat kishilarining boshqa mamlakatlarga ketib qolishi - ilm-fan sohasidan va ilmiy bilimlar ko‘proq talab qilinadigan ishlab chiqarish tarmoqlaridan xodimlarning vositachilik sohalariga, shuningdek, malakasini yo‘qotib, norasmiy faoliyat sohalariga o‘tib ishlashidir. Qayd qilingan ishsizlik darajasidagi tarkibiy orqaga ketish ish bilan bandlik xizmati mijozlari orasida mutaxassislar ulushining yuqori ekanligida namoyon bo‘lmoqda. Holbuki, kadrlar potensialini, ayniqsa, oliy va o‘rta maxsus ma’lumotli mutaxassislarni shakllantirish uzoq vaqtni hamda mablag‘ni talab qiladi
Mehnat bozorining asosiy indikatorlaridan biri ishlovchilarning ishga joylashish ko‘rsatkichidir. SHu nuqtai-nazardan olib qaraladigan bo‘lsa, ishga joylashganlar sonining ham mutlaq, ham nisbiy ko‘rsatkichlarning oshayotganligini mehnat bozoridagi ijobiy tendensiya sifatida baholash mumkin. Tajribaning ko‘rsatishicha mamlakat mehnat bozoridagi talab asosan malakasiz mehnatga yo‘naltirilgan degan fikrni qisman tasdiqlaydi. Ishlovchilar orasida ish joyini tez-tez o‘zgartiradigan, hamda uncha yuqori malakaga ega bo‘lmaganlarning ko‘pligi mehnat bozoridagi vaziyatni keskinlashtiradigan holatlardan biridir. Ishchi kuchining qayta taqsimlanishi, uning mehnat bozoridagi harakatiga, binobarin, ishchi kuchiga bo‘lgan talab va taklif o‘rtasidagi miqdor-sifat jihatidan muvofiqlikka erishish ko‘lamlariga bevosita ta’sir etuvchi omillar ijtimoiy- iqtisodiy rivojlanishning yangicha sharoitlarini shakllantiradigan makroomillarga bog‘liq. SHuning uchun ham ishsizlik miqyosining haddan tashqari oshib ketishining oldini olish va ishsizlarni ishga joylashtirishga yordam berishning samarali tadbirlarini ishlab chiqish lozim.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida mehnatga bo‘lgan talabni rag‘batlantirishning birdan-bir vositasi investitsiyalar samaradorligini ta’minlashdir. Mehnatga bo‘lgan talabning navbatdagi omili o‘zaro bir-birini to‘ldiradigan mehnat resurslari bilan bog‘liqdir. Agar bitta stanokni xodim boshqarsa va bu xildagi stanoklar narxi oshsa, u holda bu stanoklarda ishlaydigan ishchilarga talab boshqa teng sharoitlarda pasayadi va aksincha bo‘ladi.
Amaliyotda inflyasiya ko‘rsatkichlari bilan aholini ish bilan samarali bandligi o‘rtasida teskari mutanosiblik mavjud. Inflyasiya sharoitida, daromad solig‘i yukining yashirin, norasmiy oshishi yuz beradi. Inflyasiyasiz va daromad solig‘i chegaralarini qayta ko‘rib chiqmasdan, kompensatsiya qilish maqsadida oylik ish haqini 10 foiz oshirish daromad solig‘idan tushadigan tushumlarni 16 foizga ko‘taradi, demak soliqlarning real oshishi 6 foizga teng. Bunday holat fiskal nuqtai-nazaridan olib qaralganda davlat uchun inflyasiyaga nisbatan iltifotli bo‘lishga rag‘bat tug‘diradi. Lekin bu erda quyidagilarni nazardan qochirmaslik kerak, ya’ni bu hodisaning teskari tomoni ham mavjud - ishchilar real daromadining mos ravishda qisqarishi, talab to‘lov qobiliyatining pasayishi, bu tovar aylanishining kamayishiga olib keladi va oxir - oqibatda ishlab chiqarish qisqaradi. Bu esa, mehnat bozorida ish kuchiga bo‘lgan talabni pasayishiga rag‘bat bo‘luvchi inflyasion moyillikni vujudga keltiradi.
Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish organlari tarkibiy qismlarilarning faoliyatida ish kuchiga bo‘lgan talabni oshirish bo‘yicha davlat siyosatini bajarishga qarab mexanizmning ishlab chiqilishi oqilona ish bilan bandlikni ta’minlash sharti hisoblanadi.
Tashkiliy jihatdan mehnat bozori ijtimoiy institutlar tizimi sifatida maydonga chiqar ekan, mazkur bozorda Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish organlari faoliyatlarining samaradorligini oshirish aholining oqilona ish bilan bandligini shakllanishida muhim tashkiliy tuzilmalar majmui hisoblanadi. Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish organlari faoliyatlarining samaradorligini oshirishning asosiy maqsadlari mehnatdan foydalanish muammolari, uning samaradorligini oshirish bilan bog‘liqdir.
Yuqorida respublikamizda ish bilan bandlik holati bo‘yicha mehnat va ijtimoiy-siyosat sohasidagi ba’zi kamchiliklar Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish organlari faoliyatlarining samaradorligini oshirishiga teskari mutonasiblikda ta’sir etuvchi omillardir.
Amaliyotda aholining oqilona ish bilan bandligi ishchi kuchiga talab va taklif o‘rtasidagi bozor muvozanatiga erishishni bildiradi. Bunday holda ishsizlikning yo‘l qo‘yilishi mumkin (tabiiy) darajasi vujudga keladi. Bunday muvozanat ish beruvchilar va “mehnat qobiliyati” kishilarining iqtisodiy manfaatlarini eng muqobil darajada amalga oshirilishini ta’minlaydi. Bunda ishchi kuchiga kasbiy malaka tayyorgarligi bo‘yicha mos narxlar belgilanadi. Xuddi shular tufayli, aholining oqilona ish bilan bandligi, ijtimoiy takror ishlab chiqarish va ishchi kuchining qiymati asosida “mehnat qilish qobiliyati”ni bozorda sotish uchun taklif qilganlarning turmush darajasi shakllanishi ham ta’minlanadi.
Yuqorida tushuncha nuqtai nazaridan qaraganda respublikamizda aholining oqilona ish bilan bandligini shakllanishiga ham to‘la erishilgani yo‘q. Bunga quyidagi sabablar asosiy to‘siq bo‘lmoqda: davlat mulkini xususiylashtirish samaradorligining past darajasi; iqtisodiyotda tubdan tarkibiy islohotlarning sekinlik bilan borishi; mehnat haqining uning yakuniy natijalaridan uzilib qolishi; ish joylarining past sifatli moddiy-texnika jihozlar bilan ta’minlanishi; ishchi kuchi taklifini unga bo‘lgan talabga nisbatan ko‘proq o‘sayotganligi; bo‘sh ish joylari haqida ishonchli axborotlarning kamligi va mehnat bozorining samarali tartibga solish mexanizmi takomillashmaganligi.
Mehnat bozorining mehnat munosabatlarini tartibga solishning samarali mexanizmini takomillashmaganligi Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish organlari faoliyatlarining samaradorligini oshirishga va buning natijasi o‘laroq aholining oqilona ish bilan bandligini shakllanishiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi.
Aholining oqilona ish bilan bandligini ta’minlashning takomillashtirilgan yangi mexanizmi quyidagi asosiy shart-sharoitlarning ta’sirini tartibga solishi lozim: ishchi kuchiga talabning oshishi va unga taklifning kamayishi; yollanma ish kuchiga mehnat haqini (narxini) eng past miqdorini aholi jon boshiga to‘g‘ri keladigan minimal iste’mol byudjetidan kam bo‘lmagan holda belgilash; mehnatga qobiliyatli o‘smirlar, pensionerlar, ko‘p bolalik ayollar va nogironlar ish bilan bandligini oshirishni rag‘batlantirish; ishsizlarning malakasi, raqobat qobiliyati va safarbarligini oshirish, ish bilan bandlik xizmati infratuzilmasining samarali rivojlanishini ta’minlash va boshqalar.
O‘zbekistonda zamonaviy mehnat bozori hali tarkib topish jarayonidadir. U hali mezon asosida o‘zining yaqqol qiyofasiga ega bo‘lib ulgurganicha yo‘q. Bu jihatdan uni birinchi turga intiluvchi aralash mehnat bozori deb atash mumkin. Mazkur bozorning shu jihatlarini e’tiborga olgan holda uning infratuzilmasi rivojlanishining barcha demografik, ijtimoiy, iqtisodiy va boshqa jihatlari quyidagi mezonlarda o‘z aksini topadi: ishchi kuchiga talab va taklif o‘rtasida bozor muvozanatiga erishish; mehnat bozorining sifat ko‘rsatkichlarini ta’minlash; aholining ish bilan bandligiga oid axborotlar tizimini takomillashtirish; kadrlarning kasbiy harakatchanligi va eksportabelligini rivojlantirish; ishsizlikni kamaytirish; malakali mehnat bozorini shakllantirish va boshqalar.
Mazkur mezonlar quyidagi ko‘rsatkichlar yordamida aniqlanadi: mavjud va yangi yaratilgan ish joylarining soni, mulkchilikning turli xil shakllari, aholi jon boshiga ishlab chiqarilgan YAIMning hajmi; ishchi kuchi eksportidan kelgan tushum miqdori, aholining migratsion oqimi, eksport qilingan ishchi kuchi salmog‘i; mehnat resurslarining malaka va ma’lumot darajasi, mehnat bozoridagi raqobatbardoshlik, mehnat bozori institutsion tuzilmalari samaradorligi, samarali va egiluvchan mehnat bozorini shakllantirish va rivojlantirish; malakali kadrlardan foydalanish samaradorligi; malakali kadrlarni tayyorlashda moddiy-texnik ta’minot, oliy va o‘rta toifadagi mutaxassislar salmog‘i; ijtimoiy ishlab chiqarishda band bo‘lmagan shaxslar va ishsizlik soni hamda ularning nafaqa miqdori, yangi ishga joylashtirish, xizmat bo‘yicha boshqa ishga o‘tish munosabati bilan qayta tayyorgarlik, yangi ish joyiga ko‘chirib keltirish; mehnat bo‘limida hisobda bo‘lgan bo‘sh ish o‘rinlari va lavozimlarining to‘liq ro‘yxati, mehnat bo‘limida hujjatlarni rasmiylashtirish bo‘yicha ma’lumotlar, ishsizning huquqlari va majburiyatlari to‘g‘risidagi to‘liq axborot, ish beruvchilar to‘g‘risidagi axborot, yangi kasbga tayyorlash va qayta tayyorlash imkoniyatlari to‘g‘risidagi axborot, mulkchilikning turli xil shakllari va h.k. Yuqorida qayd etilgan mezonlar va ularning ko‘rsatkichlaridan mehnatga layoqatli aholining oqilona ish bilan bandligini shakllantirishni tartibga solish mexanizmlarini, tegishli maqsadli kompleks dasturini hamda kompleks tahlili va istiqbolini belgilashning metodologik asoslarini yaratishda va ularni tadbiq etishda foydalanish mumkin
3. Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish organlari faoliyatlarining samaradorligini baholash usullari
Ish bilan bandlik xizmati o‘zining asosiy mijozlari bilan ishini shunday tashkil qiladiki, bunda ish beruvchi mehnat bozorining holatiga qarab ishchi kuchi talabining kelajakdagi o‘zgarishi bo‘yicha oldindan o‘z strategiyasini ishlab chiqishi va oldinroq kadrlar tayyorlash masalasini hal qilishi zarur; ishsizlarda esa, kasbiy malakalarini o‘sishiga ichki talabni rivojlantirish va mehnat bozoridagi raqobat kurashiga psixologik jihatdan tayyor bo‘lishlari zarurligini ifodalaydi.
Biz ish bilan bandlik xizmati faoliyatining samaradorligini baholash uchun optimal usullardan foydalanishga harakat qilamiz. Bu bilan bog‘liqlikda biz oldimizga quyidagi masalalarni qo‘yamiz:

1. 
   Ish bilan bandlik xizmati faoliyatining samaradorligini baholash uchun tadbiq etilayotgan usullarni tizimlashtirish;
   
2. 
   Hududiy ish bilan bandlik xizmati faoliyatining samaradorligini baholashda ko‘rsatkichlar tizimi va usullarini tahlil etish;
   
3. 
   Ish bilan bandlik xizmati faoliyatining samaradorligini baholash usullarini takomillashtirish bo‘yicha tatqiqotlar o‘tkazish va tavsiyalar ishlab chiqish.
   

Mehnat sohasida ish bilan bandlik xizmati har qanday davlat tashkiloti singari ierarxiyali (pog‘onali) tuzilmalarga ega, shuning uchun uning faoliyatini baholash turli darajalardagi boshqaruv organlari sifatida amalga oshiriladi: yuqori darajada - respublika miqyosida; o‘rta darajada - hudud (viloyat) miqyosida; quyi darajada - joylardagi mehnat organlari (tuman) miqyosida.
Ko‘pchilik MDH davlatlarida yaqin vaqtlargacha, Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish vazirliklari tomonidan hududiy ish bilan bandlik xizmati organlari faoliyatlarining samarali yoki samarasiz ekanligi quyidagi ikkita ko‘rsatkich bilan baholangan: birinchisi - aholini ish bilan ta’minlash jamg‘armasiga yig‘ilgan sug‘urta ajratmalari va bu mablag‘larning ishsizlarga nafaqa to‘lovlari uchun etarliligi; ikkinchisi- ishsizlik darajasi, mehnat organlari ro‘yxatidan o‘tgan jami ishsizlar sonini jami iqtisodiy faol aholiga nisbati. Bu ko‘rsatkichlar va natijalar ish bilan bandlik xizmati faoliyatini samarali yoki samarasiz ekanligini baholash uchun etarli hisoblangan.
Respublikamiz Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish vazirligi tavsiyasiga muvofiq, hududiy ish bilan bandlik xizmati organlari faoliyatlarining samaradorligini hisoblash metodikasini qarab chiqamiz.
Respublikamiz Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish vazirligi hududiy ish bilan bandlik xizmati organlarining faoliyatlarini takomillashtirish hamda mehnat bozori monitoringini mustahkamlash maqsadida, hududiy ish bilan bandlik xizmati organlari faoliyatining samaradorligini baholash bo‘yicha ko‘rsatkichlar tizimini kengaytirish zarur.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining "Aholi bandligini oshirish hamda mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza hilish organlari faoliyatini takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g'risida" 2007 yil 6 apreldagi PQ-616-son qaroriga muvofiq ishlab chiqilgan hamda ishga joylashtirishga muhtoj mehnat bilan band bo‘lmagan aholi sonini mintaqalar bo‘yicha hisoblab chiqish va shu asosda mehnat resurslarining tegishli balansini ishlab chiqish tartibini belgilaydi.
Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish vazirligi tomonidan ish bilan bandlik xizmati organlari faoliyatining samaradorligini baholash uch qismga bo‘linadi. 1) Ish izlovchi fuqarolarning ish bilan bandlik xizmatiga talab etilganlik darajasini baholash. 2) Ish topish maqsadida murojaat qilgan fuqarolarni ishga joylashtirishga ko‘maklashish bo‘yicha ish bilan bandlik xizmati faoliyatining samaradorligi. 3) Ish beruvchilar bilan ishlash.
Hududiy ish bilan bandlik xizmati organlari faoliyatining samaradorligini baholash bo‘yicha yuqorida keltirilgan ko‘rsatkichlar ish bilan bandlik xizmati organlari rivojlanishining turli bosqichlarida kengayib bormoqda va maqsaddan kelib chiqqan holda hamda faoliyat yo‘nalishlaridan bog‘liq ravishda o‘zgarmoqda.
Tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, Samarqand viloyati ish bilan bandlik xizmati faoliyatining natijalarini respublikamizning boshqa hududiy ish bilan bandlik xizmati organlari faoliyatlari bilan har tomonlama baholash bo‘yicha solishtirishning aniq mezoni ishlab chiqilmagan. SHu sababli, viloyatlar ish bilan bandlik xizmati organlari faoliyatlarining natijalarini har tomonlama o‘zaro solishtirish mumkin bo‘lgan ko‘rsatkichlar tizimining dasturiy ta’minotini ishlab chiqish va amaliyotga tatbiq etish kerak.
Biz o‘ylaymizki, ishga joylashtirishga ko‘maklashish masalasi ish beruvchilar va ishsizlar o‘rtasida murosaviy munosabatlarni shakllantirishni nazarda tutadi. Murosaga kelishni bunday baholash mezoni ish beruvchilar va ishsizlar talabini qondirish imkoniyatlari hisoblanadi. SHunday ekan, ish bilan bandlik xizmati ishining samaradorligini baholash uchun ish beruvchilar va ishsizlar talabini qondirilish darajasini aniqlash zarur.