Mavzu: Qatag’onlik siyosati, bosqichlari (1920-1980 yillar misolida) mundarija: kirish i-bob. Sovet tuzumining qatag’on siyosati boshlanishi

II-BOB. II- JAHON URUSHI YILLARIDA O’ZBEKISTONLIKLARNING G’ALABAGA QO’SHGAN HISSASI
2.1. XX asrning 50-80-yillarida O`zbekistonda iqtisodiyotning bir tomonlama rivojlantirilishi. Ma`naviy hayotdagi ziddiyatlar.

20-30 yillarda O`zbekistonda «madaniy inqilob» siyosati «shaklan milliy va mazmunan sosialistik» madaniyatni rivojlantirish qobig`iga o`rab amalga oshirildi.

Ma`lumki, O`zbek xalqi boy madaniy merosga ega bo`lib, u asrlar mobaynida sayqal topib kelgan. Sho`ro mustamlakachilari chorizm siyosatini davom ettirib, O`zbek xalqining boy madaniyatiga hujum uyushtirdilar, chunki ular xalqimizni ma`naviy, madaniy, tarixiy merosini yo`q qilmasalar O`zbekistonni o`z asoratlarida uzoq saqlab qololmasliklarini yaxshi tushunar edilar.
«Xoh o`tmishda, xoh bugun bo`lsin, boshqa millat, davlatni o`ziga qaram qilish niyatida harakat qilgan, qilayotgan kuchlar doimo bir siyosatni yuritganlar, yuritadilar: ya`ni qaram xalqning ma`naviy, madaniy, tarixiy merosini yo`q qilish, undan judo etish».
«Shaklan milliy va mazmunan sosialistik» madaniyat uchun kurash dasturi xuddi ana shu mudhish vazifani bajarishga xizmat qildi, bu g`oyani ijrochilari «madaniy inqilob» yasab, o`zlaricha bir zumda xalqimizni boy merosini yo`qqa chiqardilar, O`zbek xalqini yoppasiga savodsiz deb e`lon qildilar. 1925 yilda O`zbekistonda 97 ta vaqf maktablari va 1,5 mingdan ortiq eski «Qadim» va «Jadid» maktablari faoliyat ko`rsatmoqda edi. Ammo 1928 yilga kelib Sho`ro hukumati O`zbekistonda eski milliy maktablar faoliyatini batamom ta`qiqlab qo`ydi.
Sho`ro hukumati respublikada milliy ta`lim va tarbiya tizimi ildiziga ikki marta halokatli zarba berdi. Birinchisi, 1929 yil 1 dekabrda arab alifbosiga asoslangan eski O`zbek yozuvining lotinlashtirilgan alfavit asosidagi O`zbek yozuvi bilan almashtirilganligi bo`lsa, ikkinchisi, 1940 yil 8 mayda «O`zbek yozuvini lotinlashtirilgan alfavitdan rus grafikasi asosidagi yangi alfavitga ko`chirish to`g`risidagi qonun» bilan amalga oshirildi.
Respublikada kommunistik mafkura manfaatiga xizmat qiluvchi xalq maorifi tarmoqlari muttasil o`sib bordi. 1921-1922 o`quv yilidayoq respublikada mingdan ortiq savod maktablari, savodsizlikni tugatish kurslari va tarmoqlari faoliyat ko`rsatdi, ularda 50 ming kishi xat savod chiqardi.
«Sovet davlatining statistik ma`lumotlarida ko`rsatilishicha 1924-25 yillarda O`zbekistonda 160 ta sovet tipidagi maktablar tashqil qilinib, ularda 17209 o`quvchi ta`lim olgan bo`lsa, 1941 yilga kelib maktablar soni 5504 taga va ularda o`qiyotgan o`quvchilar soni 1 mln.315 ming kishiga yetgan».
Bu yillarda respublika oliy o`quv yurtlari tarmog`i ham ortib bordi. 1918 yil 12 mayda Turkiston xalq milliy universiteti ish boshladi. Samarqandda O`zbekiston Davlat universiteti, Buxoro, Farg`ona, Namangan, Andijon, arg`ilon, Toshkent, Nukus, Xiva, Urganch shaharlarida oliy maktablar tashqil etildi.
«Agar 1932 yil respublikadagi 31 ta oliy o`quv yurtida 12,2 ming talaba o`qigan bo`lsa, 1941 yilga kelib ularda ta`lim olayotgan talabalar soni 18 ming kishiga yetdi. Shu bilan birga bu yillar davomida 10 ga yaqin o`rta maxsus o`quv yurtlari tashqil qilinib, ularda 15 mingga yaqin yoshlar turli malakalarga ega bo`ldilar».
Sho`rolar hukumati O`zbekistonda fan, ilmiy-tadqiqot yutuqlaridan ham o`z manfaati yo`lida ustamonlik bilan foydalandi. 1932 yilda O`zbekiston SSR Fan qo`mitasi tuzildi. 1940 yillarning boshida O`zbekistonda 60 dan ortiq maxsus ilmiy tekshirish muassasalari, laboratoriya va stansiyalar mavjud bo`lib, ularda nazariy va amaliy fan sohalari buyicha turli yo`nalishlarda ilmiy tadqiqotlar amalga oshirildi. 1940 yil 9 yanvarda Fan Qo`mitasi Ittifoq Fanlar Akademiyasining O`zbekiston filialiga aylantirildi. Keyinroq 1943 yilda O`zbekiston SSR Fanlar akademiyasi tashqil etildi.
Respublikamizda ilmiy -tadqiqotlari rivojida birinchilar qatorida fan nomzodi va fan doktori ilmiy darajasini olishga mo`sharraf bo`lgan P.Soliyev, T.Koriniyoziy, I.Mo`minov, T.Sarimsoqov, Ya.G`ulomov kabi olimlarning xizmatlari salmoqlidir. Bu yillarda adabiyet va san`at ham turli to`siq va cheklashlar ta`siri ostida kommunistik mafkura asosida rivojlanib bordi. Dastlab adabiyot maydonida jadid ijodkorlar Munavvar qori Abdurashidxonov, M.Behbudiy, A.Fitrat, A.Cho`lpon, X.X.Niyoziy, S.Ayniy, A.Qodiriy, M.So`fizoda kabilar faoliyati yaqqol ko`zga tashlanadi.
20-yillarda ular bilan bir qatorda Oybek, Hamid Olimjon, G`.G`ulom, Uyg`un, U.Nosir, Elbek, Botu, Abdulla Kahhor, Mirtemir, S.Abdulla kabi yosh qalam sohiblari adabiyot maydoniga kirib keldilar va barakali ijod qildilar. Biroq ularning ko`plari mash`um qatag`onlik siyosatini qurboni bo`ldilar. Musiqa san`ati rivojiga Yunus Rajabiy, Muxtor Ashrafiy, To`xtasin Jalilov singari bastakorlar ulkan hissa qo`shdilar.
M.Uyg`ur, A.Hidoyatov, S.Eshonto`rayeva, S.Habibullayev, L.Narzullayev, X.Nosirova singari aktyorlarning ijodi O`zbek tayetri tarixini yorqin sahifasidir. 1929 yilga kelib O`zbekiston rasssomlar uyushmasi tashqil etildi. Bu davrda U.Tansiqboyev, CH.Axmarov, A.Abdullayev, B.Hamdamiy, M.Nabiyev va boshqalar katta ijodiy barkamollik erishdilar.
Lekin, 20-30 yillardagi amalga oshirilgan «madaniy inqilob» davrida juda katta xatoliklarga yo`l qo`yildi, hatto kechirib bo`lmas jinoyatlar sodir etildi. A.Qodiriy, Cho`lpon, Usmon Nosir, Otajon Xoshimov, Botu va boshqa iste`dodli ijodkorlar qatag`on qurboni bo`ldilar. Dinga qarshi kurash niqobi ostida masjidlar vayron qilindi. Arab yozuvidagi diniy va dunyoviy kitoblar yo`q qilindi. Ikki marotaba alfavitni o`zgartirish, xalqimizni ming yillar davomida shakllangan madaniy merosdan mahrum qilib qo`ydi. Ijodkorlardan faqat sosialistik tuzumni tarannum etishni, o`tmishni qora bo`yoqlar bilan tasvirlashni talab qilindi. Umuman bu sohada o`tkazilgan siyosat ham o`ta ziddiyatli bir tarzda amalga oshirildi. 1927 yilda respublikada «hujum harakati» boshlandi. Bu harakatni amalga oshirish chog`ida O`zbek xalqining tarixan tarkib topgan milliy ahloqiy sharqona an`ana va qadriyatlari hisobga olinmadi. Natijada, sovetlarning xotin-qizlarini ozodlikka chiqarish borasida shoshmashosharlik va zo`ravonlik usulida amalga oshirgan siyosati minglab ayollarning begunoh qurbon bo`lishiga sabab bo`ldi.
Ikkinchi jahon urushi XX asrning eng dahshatli fojiasi sifatida tarixga kirdi. Boshlangan urush butun insoniyat boshiga tushgan mudhish kulfat ekanligini teran xis etgan O`zbek xalqi fashizmdan faqat SSSR ni emas, eng avvalo, O`zbekistonni himoya qilishni, uni yana bir bor bosqinchidan saqlab qolishni maqsad qilib qo`ygan edi. Respublikada hayotning barcha jabhalari tezda harbiy izga ko`chirildi. O`zbekistonga hammasi bo`lib 104 ta zavod va fabrika evakuasiya qilindi, 280 ta yangi sanoat korxonasi qurildi. O`zbekiston urush davomida frontga 2100 ta samolyot, 17342 ta aviamotor, 2318 ta aviabomba, 17100 ta minomyot, 60 mingga yaqin harbiy-kimyoviy apparatura, 22 mln.dona mina va 560 ming dona snaryad, 1 mln. dona granata 300 ming parashyut va boshqa ko`pgina harbiy anjomlari yetkazildi. qishloq xo`jalik xodimlari mamlakatga 4 mln. 806 ming tonna paxta, 54,1 ming tonna pilla, 1282 ming tonna don, 482 ming tonna kartoshka va sabzavot, 57,5 ming tonna meva va uzum, 36 ming tonna quruq meva, 159 ming tonna go`sht, 22,3 ming tonna jun va boshqa mahsulotlar yetkazib berdilar.
Urush yillarida O`zbekiston fani va madaniyati xodimlari ham tarixiy g`alabani qo`lga kiritishda baholi qudrat o`z hissalarini qo`shdilar. Jami bo`lib ikkinchi jahon urushiga O`zbekistondan 1 mln.433 kishi safarbar etildi. Bu o`sha davrdagi O`zbekistondagi urushga yaroqli aholining 50-60 % ini tashqil etar edi. O`zbekistonlik 120 ming dan ortiq urush frontlarida mardlik va matonatlik ko`rsatgani uchun jangovor orden va medallarga, 338 kishi esa qahramon unvoniga sazovor bo`ldi. 32 nafar O`zbekistonlik askar uchchala darajadagi Shuhrat ordeni bilan mukofotlandi. Ahmadjon Shukurov, Mamadali Topiboldiyev, Tuychi Eryigitov, Sobir Rahimov, Mamasharif Fayozov kabi qahramonlarimizning nomlari xalqimiz qalbida abadiy saqlanib qoladi. Xullas, O`zbek xalqi ikkinchi jahon urushi yillarida front ortidagi shavkatli mehnati va janggohlardagi jangovor jasoratlari bilan fashizm ustidan qozonilgan buyuk g`alabaga o`zining munosib hissasini qo`shdi. Urushdan keyingi yillarda O`zbekistonda sho`rolar istibdodi yanada kuchaydi. 50-80 yillar davomida respublikamiz xalq xo`jaligi rivojlanganligini hech kim inkor etmaydi. Lekin O`zbekistonga, asosan, xom ashyo yetkazib beruvchi manba sifatida qaraldi. Bu esa respublika iqtisodiyotining bir tomonlama rivojlanishiga olib keldi. Bunday siyosat oqibatida boy xom ashyo resurslarini tayyor mahsulotga aylantirishni imkoni yo`q edi. O`zbekistonda yetishtirilgan paxta, pilla va boshqa mahsulotlarni huzurini ularni qayta ishlab tayyor mahsulot chiqaradigan mintaqalar ko`rardilar. Urushdan keyingi har besh yillikda O`zbekistonda o`rta hisobda 100 tagacha va undan ham ko`prok sanoat ob`yekti ishga tushirildi. 1985 yilga kelib O`zbekistonda 1500 dan ortiq yirik ishlab chiqarish, ilmiy ishlab chiqarish birlashmalari, kombinat va korxonalar bor edi. Sanoat mahsulotini ishlab chiqarish 1940 yildagiga nisbatan 20 barobardan ziyodroq oshdi. Xuddi shu yillar ichida elektr energiyasini ishlab chiqarish 180 barobarga oshdi. Markaziy Osiyoda eng yirik bo`lgan va yiliga 3 mln. kilovat soat energiya beradigan Sirdaryo GRESi bunyod etildi. 80-yillarning boshlarida O`zbekistonda 100 dan ortiq mashinasozlik va metal ishlovchi korxonalar bor edi. Ular orasida paxtachilikka mo`ljallangan qudratli traktorlar ishlab chiqaradigan Toshkent traktor zavodi, paxta terish mashinalari chiqariladigan «Toshqishloqmash» va «Chirchikqishloqmash», «Toshkent» ekskavator zavodlari va boshqa ko`pgina korxonalar bo`lib, ularning mahsulotlariga respublikada va uning tashqarisida ham talab katta edi. 60-70 yillarda kimyo sanoati, neft, toshko`mir, gaz, tog`-kon sanoati rivojlandi. Oltin ishlab chiqarish sanoati vujudga keltirildi. Biroq mustamlaka sifatida qaralgan respublikamiz o`z boyliklaridan mustaqil foydalana olmas edi. O`zbekiston tuprog`ida qurilgan va ma`lum darajada ahamiyatlirok bo`lgan sanoat korxonalarining 30 % i Ittifoq tasarrufida, 60 % i Ittifoq Jumhuriyat tasarrufida batamom markazga buysunar edi. Faqat 10 % gina sanoat korxonasi bevosita O`zbekistonga bo`ysungan va respublika iqtisodiyotida hal qiluvchi o`rin tutmagan.
«O`zbekistonda ishlab chiqarilgan sof oltinning 10 %i, uran va boshqa nodir metallarning oxirgi gramigacha, paxta tolasining 96 %i zo`ravonlik bilan hech kimdan so`ramasdan markazga (Rossiyaga) olib ketilgan».
O`zbekistonda paxtachilikni rivojlantirish manfaatlarini ro`kach qilib, kuchli kimyo sanoati vujudga keltirildi. O`zidan zaharli moddalarni atrofga tarqatuvchi bunday korxonalar aholi zich joylashgan vohalar va shaharlarga joylashtirildi. Natijada ekologik vaziyat yomonlashdi. O`zbekistonda aholining tabiiy o`sish sur`atlari baland bo`lishiga qaramay, aholini ish bilan ta`minlash dasturi ishlab chiqilmadi. Oqibatda butun boshli ishsizlar armiyasi vujudga keldi.
Sho`rolar hukumati O`zbekiston qishloq xo`jaligini ilgarigi yillardagidek bir tomonlama rivojlantirish yo`lidan olib bordi va asosan paxtachilik taraqqiyotiga e`tiborni qaratdi.
50-80 yillarda Kommunistik firqa va sho`rolar hukumati paxtachilikni rivojlantirishga qaratilgan ko`plab qarorlar qabul qildi. Urushdan keyingi yillarda markaziy Farg`ona, Mirzacho`l, Qarshi, Surxon-Sherobod cho`llari o`zlashtirildi. Markaziy hukumat paxtachilikni rivojlantirish maqsadlarini ko`zlab bu sohaga juda katta hajmdagi mablag`larni sarflab paxtachilikning moddiy texnika bazasini mustahkamladi. 1940 yilda O`zbekiston paxta dalalarida 23 ming traktor ishlagan bo`lsa, 1985 yilda 188,9 ming traktor ishladi. Amudaryo va Sirdaryo havzasi suvlari hisobidan 20 dan ortiq suv omborlari, o`nlab kanallar barpo etildi. Paxta jazavasiga tushgan Markaz keragidan bir necha barobar ortiq mineral o`g`it yetkazib berdi. Besh yilliklar rejalarida respublikada paxta yetishtirish miqdori muttasil oshib boraverdi. O`zbekiston 1946 -1950 yillarda jami 7 mln. 723 ming tonna paxta bergan bo`lsa, 1981-1985 yillarda esa bu ko`rsatgich 28 mln.617,6 ming tonnaga yetdi. Ya`ni O`zbekistonda paxta yetishtirish 1946-1950 yillardagiga nisbatan 1981-1985 yillarda qariyb to`rt barobar ortdi.
Paxta yakkahokimligining o`rnatilishi o`zining bugungi kungacha ta`sir qilib kelayotgan og`ir asosratlarini qoldirdi. Yashnab turgan bog`-rog`lar, poliz ekinlari maydoni keskin qisqardi. oziq-ovqat taqchilligi kelib chiqdi. «Bu og`ir merosning yana bir xususiyati respublikaning yoqilgi va g`alla masalasida Markazga qaramligida, un, shakar, go`sht, sut mahsulotlari kabi eng muhim oziq-ovqat mollarining, boshqa xalq iste`moli tovarlari, tayyor mahsulotlarni chetdan olib kelinishida yaqqol qo`rinadi».
Yaylovlarning paxta ekiladigan maydonlarga aylantirilishi natijasida chorva mollari tuyog`ining umumiy soni keskin qisqarib ketdi. Paxta ekin maydonlari kengayishi Amu va Sirdaryo suvlarining Orol dengiziga oqishini keskin kamaytirdi. Orol fojiasi kelib chiqdi. Yuqorida ko`rsatib o`tilgan xato va kamchiliklar sovet jamiyatini oxir oqibat inqirozga mahkum etdi.
Inqirozli vaziyat ma`naviy sohani ham qamrab oldi. Maorif, oliy va o`rta maxsus ta`limi tizimida son ketidan quvish, ma`muriy-buyruqbozlik tizimining o`rnatilishi kadrlar sifatiga salbiy ta`sir ko`rsatdi. Mustabid tuzum 50-yillar boshlarida madaniyat va fan arboblariga nisbatan qatag`on uyushtirdi. Baynalminalchilik shiori ostida milliy qadriyatlar chekkaga surib qo`yildi. 20-30 yillardayok Islom diniga qarshi kurash bahonasida xalqimizni qadimiy urf-odatlari, madaniyati, qadriyatlariga boshlangan hujum davom ettirildi. «Ro`za hayiti», «Kurbon hayiti», «Navro`z» kabi xalq bayramlari ta`qiqlandi, hatto Islomgacha ham xalqning eng sevimli taomi bo`lib kelgan «Sumalak» payg`ambar taomi sifatida ta`qiqlandi. Uning o`rniga yangi Sho`ro bayramlari va tantanalari joriy qilindi.
Milliy kiyimlarda yurish, sunnat tuyini qilish, o`z ona tilida muloqotda bo`lish eskilik sarqiti va madaniyatsizlik ko`rinishi deb baholandi. Din xalq uchun bir yukdir deb e`lon qilindi. Bolalar bog`chasidan toki oliy o`quv yurtlarigacha ateistik tarbiya tiqishtirildi.
Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, Sho`rolar hukmronligi davrida O`zbekiston iqtisodiy va madaniy jihatdan mustamlakachilik rejasiga buysundirilgan edi. Respublika kog`ozdagina mustaqil bo`lib, amalda esa har tomonlama «katta og`a»ga qaram va tobe o`lkaga