Mavzu: Soliqlar va ularning bozor iqtisodiyotidagi vazifalari. Kirish reja

1-rasm. Soliq stavkasi turlari².
Soliq stavkasi va daromadlar o’rtasidagi nisbatga asoslanib, soliqlar odatda progressiv (o’sib boruvchi), proporsional (mutanosib) va regressiv (kamayib boruvchi) soliqlarga bo’linadi³.
1. Daromad hajmi o’sib borishi bilan o’rtacha stavkasi o’sib boruvchi soliqlar progressiv soliqlar deyiladi.
2. Daromad hajmi o’sib borishi bilan o’rtacha stavkasi pasayib boruvchi soliqlar regressiv soliqlar deyiladi.
3. Daromad hajmi o’sib borishi bilan o’rtacha stavkasi o’zgarishsiz qoluvchi soliqlar proporsional soliqlar deyiladi.


2-rasm. Progressiv, proporsional va regressiv soliqlarning grafik ko’rinishi⁴

Ha, sizning izohingiz to'g'ri. Soliq stavkalarini tabaqalashtirishda to'g'ri va egri soliqlar holatiga e'tibor berish muhimdir, chunki egri soliqlar soliq tizimiga qarshi xavf tashlaydi va soliqlarni qayta tartiblash va rag'batlantirish zarur bo'ladi. Bu sababli, to'g'ri soliqlarga nisbatan egri soliqlar uchun kattaroq soliq stavkalari belgilanishi lozim.

Soliqlarning rag'batlantiruvchilik roli asosan to'g'ri va egri soliqlar orqali yuzaga chiqishi, shuning uchun soliq stavkalarini tabaqalashtirishda bu xususiyatga e'tibor beriladi. Korxonalarning ko'plab faoliyat turlari mavjud bo'lib, ulardan har biri soliqlarni ta'xminlashda turli xil soliq stavkalari bilan muammosiga duch kelaydi. Bunday holatda, to'g'ri soliqlar katta rag'batlantiruvchilik ko'rsatadi va bu ko'rsatkichlar asosida soliq stavkalari tabaqalashtiriladi.
Bularning hammasi ko'rsatki, soliq stavkalarini tabaqalashtirishda to'g'ri va egri soliqlar holatiga e'tibor berish zarurdir, chunki egri soliqlar soliq tizimiga qarshi xavf tashlaydi va soliqlarni qayta tartiblash va rag'batlantirish zarur bo'ladi. Soliqlarning rag'batlantiruvchilik roli asosan to'g'ri va egri soliqlar orqali yuzaga chiqishi, shunga asoslangan holda soliq stavkalarini tabaqalashtirishda to'g'ri va egri soliqlar orqali korxonalarni turli xil faoliyat bo'yicha rag'batlantirish hisoblanadi.
O’zbekiston Respublikasi soliq tizimida to’g’ri soliqlardan tashqari egri soliqlar ham amal qilib, ushbu soliq turlari bo’yicha ham tabaqalashtirilgan soliq stavkalari qo’llaniladi (5-rasm).