Mavzu: Soliqlar va ularning bozor iqtisodiyotidagi vazifalari. Kirish reja

1.Soliq tushunchasi, uning mohiyati va vazifalari.
Soliqlar tashkil etilish maqsadi va vazifalariga qarab bir nechta turdagi soliqlarga bo`linadi. Bu soliqlar o‘zaro farq qilishi va ularning amaldagi ishlatilishi dastlabki tashkil etilish maqsadi va umumiy soliq tizimining asosiy tamoyillari bilan bog‘liq. Shu sababli soliq tizimining adolatsizligi yoki tartibsizligi, umumiy soliq tizimining tamoyillari va tashkil etilish maqsadi bilan bog‘liqdir. Soliq tizimining asosiy amaliyoti va ishlab chiqiladigan ilmiy takliflar, maslahat va tavsiyalar bilan yanada majburiyati bor, chunki bu tizimning har bir qismi o‘zaro bog‘liqligi tufayli ommalar o‘rtasida imkoniyatlar tuzadi va adolatli soliq tizimi hamkorlik nazorati ostida qo‘llanishi lozim bo‘lgan bir qator asosiy amallarni bajarishi lozim.
Soliq tizimiga xissa qo'shgan olimlar qadimgi falsafiyalar yuzasidan soliqga oid islohotlar va qonunlar chiqarilishida o'z hissasini qo'shganlar. Shunga misol sifatida, Amerika Qo'shma Shtatlari Mustaxkamligi davlatining tuzilma qonuniga ko'ra, soliq tizimida o'zgarishlar kiritish lozim bo'lsa, bu o'zgarishlar qonun qabul qilingan holda amalga oshirilishi kerak. Bunday o'zgarishlar qilingan shartlarda, soliq tizimi muvaffaqiyatli birlashtirilishi mumkin.
Soliq tizimi bo'yicha deyarli barcha olamning falsafiyatlari tarkibiy hissa sifatida yaratilgan chunki soliq tizimining teleba va huquqiy korxonalar, xususan filantropik o'zgartirishlardan o'zini olib chiqarishi talab qilinishi kerak. Soliqga oid xissa qo'shgan boshqa bir necha olimlarni quyidagi kabi ko'rsatish mumkin:
- John Maynard Keynes, keynesizm falsafasining otasi, soliq xarajatlarining darajasi va amalga oshirish usullariga oid ilmiy ishlarini rivojlantirdi;
- Jean-Baptiste Colbert, Fransiyadagi soliq tizimida huquqlilarning himoyalanganligi va kamchiliklar ortib borishini avtomatlashtirish yuzasidan ishlar ko'rsatdi;

- Thomas Paine, yanada egalik, o'z manbalari siyosatidagi soliq xatostlarni bartaraf etish va soliq tizimining huquqiy sifatini ozgartirishga oid ishlar bilan shug'ullanadi.

Ishonchli soliq tizimi kelajagi uchun, bu kabi olimlarning tajribalari va ishlaridan foydalangan holda jadal qalam yaratish lozim.
Zamonaviy soliq falsafasi yoki nazariyasi odatda klassik iqtisodchi olimlar, eng avvalo Adam Smit, tomonidan boshlangan deb hisoblanadi. Lekin zamonaviy siyosiy falsafaning asoschisi Tomas Gobbs (1588-1639), iqtisodchi va faylasuf Uiliam Petti (1623-87) kabi ilg’or olimlarning ham hissasi katta. Tomas Gobbs soliqga oid turli qarashlarga ega bo'lsa ham, soliqning himoyasi va qonuniy ustvorligi ahamiyatli hisoblanadi. Gobbsning "Leviathan" asarida, uni soliqqa oid nazariyaning eng murakkabligi va o'zaro bog'liqliklari haqida keltirilgan.
Uiliam Petti soliqga oid "Riyaziyyot tahlili tarixi" (A History of the Calculus of Variations from the 17th through the 19th Century) kitobida, olgan iqtisodiy nazariyalar yuzasidan ham soliqga oid yoritgichlar berdi. Kitobida, uning soliq tizimida qimmatbaho amaliy ishlar taqdim etilgan. Kitobida uning oligopoliya mahsulotlari sonining cheklanishi va oligopolistlar tomonidan soliqqa qoʻyiladigan ta'sirlarni aniqlashda yordam beradigan bir qator metodlar tasvirlangan. Petti kitobi soliq tizimining iqtisodiy qismi haqidagi zamonaviy falsafiyalar uchun eng muhim asarlardan biri hisoblanadi. Uning soliq tizimiga oid nazariyalari, hozirgi kunda soliq fanida katta ahamiyatga ega.
"Uzoq o’nsakkizinchi asr" (1688-1800) deb ataluvchi bu davrda Adam Smit va uning izdoshlari hozirgu kundagi zamonaviy soliq nazariyasini ishlab chiqishgan. Bu davr nafaqat Buyuk Britaniya, balki butun dunyoda barcha turdagi g’oyalarning rivojlanishida muhim ahamiyatga ega bo’ldi. Bu yillar davomida ko’plan ahamiyatli voqealar, Amerika mustaqillik urushi, soliq masalalari asosida kelib chiqqan Fransiya revolutsiyasi yuz bergan.
John Locke faylasuf, Oksford akademigi, shifokor, davlar arbobi, iqtisodchi, siyosatchi va revolutsiyachi sifatida shuhrat qozongan. U ko`pgina notinch, ko’zga ko’ringan institutlar, jumladan ingliz monarxiyasi tugallangan va keyinchalik yana qayta tiklangan va 1688-yilgi “Shonli revolutsiya” (Uilliam III angliya qiroli va Mary II angliya qirolichasi bo’lgan) natijasida konstitutsiyaviy hokimiyat o’rnatilgan davrda yashagan. Soliqqa to`xtaladigan bo’lsak, u haqida Locke juda kam yozgan lekin katta ahamiyatga ega ma’lumotlarni qoldirgan.
Locke odamlar o’z kuchi va sayi harakati sababli erishgan shaxsiy mol- mulkiga ega bo’lish huquqi borligiga ishongan. Ammo ko’proq narsaga erishishga intilish tufayli iqtisodiyotda mutanosiblik buzilgan va pul munosabatlari rivojlanishi tufayli turli kelishmovchiliklar yuzaga kelgan. Odamlar bir jamiyatga birlashib bir butun xalq hokimiyatini tashkil qilishgan. Bundan asosiy maqsad insonlar o’z mol-mulklariga xavfsiz egalik qilishni ta’minlash bo’lgan. Ammo bu birlashish insonlarga boshqaruvdagi katta kuch berilganini anglatgan va bu narsani Locke davlatning noqonuniy shakli sifatida baholagan. Bu “Ijtimoiy shartnoma nazariyasi” sifatida tanilgan.Unga ko’ra: shaxs jamiyatning barcha qarorlariga bo’ysunishga rozi bo’ladi, evaziga jamiyatga a’zo bo’lganlar uchun mol-mulk, erkinlik, sog’lik va hayot himoyasiga ega bo’lishgan. Bu soliq majburiyatlarining paydo bo’lishiga olib keladi. “Davlatning 2-hazinasi” asarida Locke “Oliy hokimiyat insonlarning shaxsan roziligisiz ularning mol-mulkining hech birini olib qo’ya olmaydi” deb fikr bildiradi.
Soliqlar bir tomondan davlatning vazifalarini bajarish uchun kerakli mablag'larni ta'minlashda yordam beradi, boshqa tomondan esa bozor iqtisodiyotining qonun-qoidalari orqali erkinlashtirilishi uchun zarurdir.
Davlatning bajarishi kerak bo'lgan vazifalar, masalan, milliy xavfsizlikni ta'minlash, ta'lim muassasalarini o'zgartirish, sog'liqni saqlash va ta'minlash, inson huquqlarini himoya qilish, tarixiy ob'ektlarni saqlash, va boshqa ko'plab vazifalardan iborat bo'lib, ulardan har biri mablag'larni talab qiladi. Soliqlar esa, davlatning bu vazifalarini to'g'ridan-to'g'ri bajargan holda, mablag'lar to'plash uchun ishlatiladi.
Bozor iqtisodiyoti uchun esa, soliqlar bozor ishlab chiqaruvchilar va mijozlar o'rtasida qonun-qoidalarni amalga oshirish uchun kerak. Soliqlar, masalan, bozor ishlab chiqaruvchilari va mijozlarning adolatsiz ravishda harakat qilishini oldini olish uchun qonun-qoidalarni amalga oshiradi. Soliqlar aynan shu sababli bozor iqtisodiyotini erkinlashtiradi, chunki mijozlar va ishlab chiqaruvchilar o'rtasida adolatli ravishda amalga oshirilayotgan bitimlar, xizmatlar va moliyalarning narxi, sifati va miqdori to'g'ri tartibga solinadi.
Bularning hammasi ko'rsatki, soliqlar ob'ektiv zaruriyatdir, chunki ular davlatning vazifalarini bajarish uchun kerakli mablag'larni ta'minlashda va bozor iqtisodiyotining qonun-qoidalari orqali erkinlashtirilishida xizmat qilishadi.
Iqtisodiyotni erkinlashtirish va rivojlantirish, davlatning asosiy vazifalari, lekin ijtimoiy himoyalangan bozor munosabatlari bilan mos kelmaydigan vazifalar ham mavjud. Bu ko'rsatkichlar o'zgarib turib, yangi vazifalar paydo bo'lishi mumkin.
Iqtisodiyotning rivojlanishi va erkinlashtirilishi uchun davlatning asosiy vazifalari, masalan, bozor ishlab chiqaruvchilari va mijozlar o'rtasida qonun-qoidalarni amalga oshirish, soliqlarni to'plash va taqsimlash, iqtisodiyotni integratsiyalash va xalqaro savdo aloqalarini rivojlantirish, investitsiyalar va innovatsiyalarni rag'batlantirish, transport va kommunikatsiya infrastrukturini rivojlantirish, va hokazo. Bu vazifalar davlatning iqtisodiyotga yo'naltirilgan mablag'lar to'plashi, ularga taqsimlashi va bajarishi bilan bog'liq.
Bunday vazifalar bajarilgandan so'ng ham, iqtisodiyotda yangi muammolar va zaruratlarning paydo bo'lishi mumkin. Masalan, yangi texnologiyalar va innovatsiyalar, yangi bozorlar va savdo aloqalari, yangi iqtisodiyot tizimlari va boshqa muammolar. Bu muammolar va zaruratlar yangi vazifalarni paydo bo'lishiga sabab bo'ladi. Davlat, yangi muammolar va zaruratlar bilan bog'liq yangi vazifalarni paydo qilishga majbur bo'lishi mumkin, masalan, yangi iqtisodiyot sohasini rivojlantirish, innovatsiyalarni rag'batlantirish va o'zaro aloqalarni kengaytirish.
Bularning hammasi ko'rsatdiki, iqtisodiyotni erkinlashtirish davlatning asosiy vazifalaridan biri, lekin bu jarayonning natijasida yangi muammo va zaruratlar paydo bo'lishi mumkin, bu esa davlatga yangi vazifalar yuklashinga olib keladi.
Soliqlar davlat tomonidan majburiy to'lovlarni ifoda etuvchi pul munosabatlarini bildiradi. Bu munosabatlar soliq to'lovchilar bilan (huquqiy va jismoniy shaxslar bilan) o'rtasida bo'lib, ularni o'z mulkiga aylantiradi. Korxona va tashkilotlar aholiga xizmat ko'rsatganda, ishlar bajargan yoki bozorlarda oldi-sotdi qilish jaraenida pul munosabatlarini hosil qiladi, lekin ular soliq bo'lmaydi. Soliq munosabati uchun, davlat mamlakatda yaratilgan mahsulot qiymatini taqsimlash yo'li bilan davlat byudjetiga majburiy tartibda to'lanishi yoki undirilishi lozim.
Davlat byudjeti uchun asosiy manbai hisoblangan soliqlar, masalan, qishloq xo'jaligi soliqi, korxona soliqi, daromad soliqi, umumiy foyda soliqi, transport soliqi, va boshqa soliq turidan iborat. Bu soliqlar davlat byudjetining asosiy manbai hisoblanadi va davlat ishlarini va xizmatlarini amalga oshirish uchun mablag'larni ta'minlashda katta ahamiyatga ega. Davlat byudjeti soliqlarini yaxshi boshqarish, soliqlar to'plamlarini to'plash va taqsimlash, va soliqlarning kengaytirilishini yaxshilash, iqtisodiyotni erkinlashtirish va rivojlantirish uchun muhimdir.
Demak, soliqlar davlat tomonidan majburiy to'lovlarni ifodalashda muhim ahamiyatga ega, ular davlat byudjeti uchun asosiy manbai hisoblanadi va iqtisodiyotni erkinlashtirishda katta ahamiyatga ega.
Shuni alohida qayd etish lozimki, soliqlarning belgilari borasida ham iqtisodchi olimlar tomonidan turli xil fikrlar mavjud. Masalan, prof. Q. Yahyoev soliqlarni umumiy belgilari sifatida quyidagilarni asoslaydi.
1. Soliqlar va yig’imlar majburiy bo’lib, bunda davlat soliq to’lovchining bir qism daromadlarini majburiy badal sifatida byudjetga olib qo’yadi. Bu majburiylik Oliy Majlis tasdiqlab bergan Soliq Kodeksining qoidalari asosida amalga oshiriladi. Demak, majburiylik belgisi huquqiy jihatdan davlat tomonidan kafolatlanadi.
2. Soliqlar xazinaga davlat budjetiga tushadi. Ammo boshqa turdagi to’lovlar «Umid», «Ekosan» kabi jamg’armalarga tushishi soliq munosabatlarini aks ettirmaydi.
3. Soliqlar qat’iy belgilangan va doimiy harakatda bo’ladi. Tarixan asrlab o’zgarmay harakatda bo’lgan soliqlar mavjud. Uning ilmiy asosi qancha chuqur bo’lsa, shuncha qat’iy va uzoq yillar o’zgarmasdan harakat qiladi.
4. Davlatga to’langan soliq summasi to’lovchining o’ziga to’liq qaytmaydi, ya’ni u ekvivalentsiz pul to’lovidir¹.