mavzu: statistik ko‘rsatkichlarning mohiyati, tansiflari va turlari Mutloq miqdorlar

---

5-MAVZU: 
STATISTIK KO‘RSATKIChLAR
 
1. Statistik ko‘rsatkichlarning mohiyati, tansiflari va turlari 
2 Mutloq miqdorlar 
3.
 
Nisbiy miqdorlar to‘g‘risida tushuncha, ularning ifodalanishi va turlari 
4.
 
Mutlaq va nisbiy miqdorlarni birgalikda qo‘llashning zaruriyati 

1. Statistik ko‘rsatkichlarning mohiyati, tansiflari 
va turlari 
Statistik ko‘rsatkichni olimlar har xil tushunishadi. Masalan, I.P.Suslovning fikricha statistik
ko‘rsatkichlarni statistika tushunchalar
1
emish N.Soatov statistik ko‘rsatkichni o‘rganilayotgan hodisa va 
jarayonni me’yoridir
2
deb hisoblaydi, Merestini fikricha statistik ko‘rsatkich-hodisa tasvirini adekvat 
ifodalovchi miqdorlardir. Oxirgi tarifga juda ko‘pchilik qo‘shiladi.
Statistik ko‘rsatkichlarni shakllantirishda, hisoblashda, o‘rganilayotgan hodisalarni adekvat ifodalash
uchun quyidagi qoidalarga rioya qilingani ma’qul:
1)
iqtisodiy nazariya va statistika metodologiyasiga suyangan holda hisoblangan ko‘rsatkichlar iloji 
boricha o‘rganilayotgan hodisalarning mohiyatini ifodalab, ularga miqdoriy baho bersin, umummilliy 
tushunchalar bilan bog‘liqligi;
2)
ko‘rsatkichlar hisoblanayotgan asos ma’lumotlarning har tomonlama to‘liqligi;
3)
boshlang‘ich asos ma’lumotlar va hisoblash texnologiyasi bo‘yicha ularni taqqoslash mumkinligini 
va ishonchliligini ta’minlash;
4)
hodisa va predmetlarni o‘rganish, tushunish uchun uni yoymoq, tuzuvchi bo‘laklarga bo‘lmoq, uni
ayrim belgilarini ajratmoq, ya’ni tahlil qilish.Ma’lumki, o‘rganilayotgan predmetni xayolan 
bo‘laklarga bo‘lish tahlil deyiladi;
5)
tahlil(analiz) bilan sintez qilishni ta’minlash;
6)
induksiya va deduksiyani ta’minlanish, ya’ni ko‘rsatkichlarni hisoblashda fikrni yakkalikdan
umumiyga qarab(yoki teskarisi) harakatni ta’minlash.
Statistikada ko‘rsatkichlar o‘rganilayotgan hodisalarning miqdoriy va sifat tomonlarini ifoda etadi. Ular 
o‘rganilayotgan jarayonlarning sonini, hajmini (aksiyalar soni, aksiyalar qiymati, tovar oboroti), darajasini, 
nisbatini va shu kabilarni tavsiflaydi. Ma’lumki, amaliyotda iqtisodiy hayotning turli jabhalariga tegishli 
ko‘rsatkichlar hisoblanadi.
Statistik ko‘rsatkichlar iqtisodiy kategoriyalarni aks ettirib, o‘zaro bog‘langan miqdor va sifat 
tomonlarga egadir. Masalan, korxona xarajatlarini olaylik. Uning miqdor tomoni ma’lum bir summa 
hisoblanadi. Sifat tomoni, korxona xarajatlariga qanday xarajatlar qo‘shiladi va qanday xarajatlar qo‘shilmaydi. 
Buni bilish uchun xarajatlarning iqtisodiy tabiatini va maxsus hujjatlar (yo‘riqnomalar)ni o‘rganish talab 
etiladi.
Statistik ko‘rsatkichlar tegishliligi bo‘yicha bilish, boshqarish, ayrimlari rag‘batlantirish funksiyalarini 
bajaradi.
Statistik ko‘rsatkichlarning bilish funksiyasini mohiyati shundan iboratki, ular o‘rganilayotgan hodisa va 
jarayonlarni holati va rivojlanishini, yo‘nalishi va intensivligini tavsiflaydi. Boshqarish funksiyasida ular 
(ko‘rsatkichlar) boshqarishning muhim elementlariga aylanadilar. Bozor iqtisodiyoti sharoitida bu 
funksiyaning roli yanada ortadi. Masalan, shartnomalarning bajarilishi, jismoniy va yuridik shaxslarga 
ko‘rsatiladigan xizmatlar sifatining oshishini tavsiflovchi ko‘rsatkichlar korxonaning imidjiga katta ta’sir 
ko‘rsatadi. Har bir menejer bu ko‘rsatkichlarni yaxshilashga harakat qiladi.
Tuzilgan va hisoblangan statistik ko‘rsatkichlar ob’ektiv haqiqatni ifodasi bo‘lib qolmasdan, ular bir-
biriga bog‘liq hamdir. Statistik ko‘rsatkichlar o‘zaro: semantik; stoxastik; funksional bog‘liqdir.
Statistik ko‘rsatkichlarni semantik o‘zaro bog‘liqligi deganda ularni o‘zaro ma’naviy bog‘liqligi 
tushuniladi. Stoxastik- bu noto‘liq bog‘liqlik, ya’ni ko‘rsatkichni o‘zgarish bir necha ko‘rsatkichlarni
o‘zgarishiga bog‘liq, funksional-omil ko‘rsatkichni o‘zgarishi bilan natijaviy ko‘rsatkich to‘liq o‘zgaradi.(Bu 
masalalar to‘lug‘icha kelgusi boblarda yoritiladi).
Statistik ko‘rsatkichlar turli-tuman funksiyalarni bajarishi ularning turlarini baholaydi. Bizning fikrimizcha 
(boshqa takliflar ham mavjud, ularni tahlil qilish darslikni ishi emas) ularni quyidagi turlarga bo‘lish mumkin. 
(4.1-rasm).Agarda ko‘rsatkichlar mamlakatga baho beradigan bo‘lsa,
1
Суслов И.П. Общая теория статистики. М.: Статистика,1970, 
с.85. 
2
Соатов Н. Статистика. Т.: Ибн Сино, 2003 й.94б.

---