Mavzu: syujet va kompozitsiya

2.2. Badiiy asar kompozitsiyasi.
Badiiy asardagi shakl komponentlarini badiiy mazmunni shakllantirish va ifodalash uchun eng qulay tarzda uyushtirish kompozitsiyaning zimmasidagi vazifa sanaladi. Kompozitsiya (lat., tartibga solish, tuzib chiqish) asardagi barcha unsurlarni shunday uyushtiradiki, natijada unda bironta ham ortiqcha unsurning o`zi bo`lmaydi, zero, har bir unsur asar butunligida o`zining funksiyasiga ega bo`ladi, muayyan g`oyaviy-badiiy yuk tashiydi. Avvalo, kompozitsiyaning katta qismini syujet tashkil qilishini ta`kidlash joiz.
Shu bilan birga, badiiy asar faqat voqealar tizimidangina iborat emas, unda rivoya, tafsilotlar, peyzaj, portret, interyer, lirik chekinish, qistirma epizod kabi syujetdan tashqari qator unsurlar ham mavjud. Yozuvchi asar qurilishini belgilaganda ularning har birini o`z o`rnida, o`z me`yorida ishlatishi, qismlarni butun bilan mustahkam aloqada bo`ladigan, bu aloqalar anglanadigan tarzda joylashtirishi muhim. Avval aytganimizdek, yozuvchi ijodiy niyatdayoq o`qish jarayonini ham nazarda tutadi. Ayni shu narsa, o`qish jarayonining ijod jarayoniga ta`siri, badiiy asar kompozitsiyasini belgilaganda ayniqsa yaqqol ko`rinadi.
Kompozitsion jihatdan yaxshi tashkillangan asardano`quvchi to so`nggi nuqtaga qadar yangi-yangi mazmun qirralarini kashf etib boradi, o`qish davomida turfa hissiy holatlarni qalbdan kechiradi, aqliy yoxud ruhiy toliqish, zerikish hislari unga tamomila yot bo`ladi. Bulardan ko`rinadiki, badiiy asar kompozitsiyasi asarning barcha komponentlarini uyushtirib, uning shakliy va mazmuniy butunligini ta`minlaydigan, asarning o`qilishi, uqilishi va kitobxonga g`oyaviy-estetik ta`sirini boshqaradigan, xullas, asarni chinakam san`at hodisasiga aylantiradigan eng muhim unsur ekan.
Muayyan asar badiiyati haqida so`z ketganda uning syujet-kompozitsion xususiyatlariga, ijodkorning badiiy mahorati haqida so`z borganda uning bu boradagi mahoratiga ayricha e`tibor berilishi bejiz emas. Zero, badiiy asarda hayotni muayyan badiiy shaklga solingan holda aks ettiriladi, unda yangi reallik — badiiy voqelik yaratiladi. YA`ni, san`atkor bir butunlikdan ikkinchi bir butunlikni — voqelikning badiiy modelini yaratishi, hayot materialini(dispozitsiya) badiiy asarga(kompozitsiya) aylantirishi zarur bo`ladi. Shu bois ham dispozitsiyani kompozitsiyaga aylantira olish iqtidori ijodkor shaxsning tug`ma imkoniyatlari sirasida sanalib, iste`dod kuchi uning qay darajada ekanligi bilan belgilanadi.
Kompozitsiya asosiy badiiy vositalardan biri bo’lib, u yozuvchining g’oyaviy maqsadi asosida tanlangan hayotiy voqyea-hodisalarni tasvirlashga, personajlarning o’zaro aloqa va munosabatlarini izchil bayon etishga xizmat qiladi. Agar asarda yozuvchi maqsadi, g’oyaviy pozitsiyasi izchil va aniq bo’lmasa, kompozitsiyasi mukammal chiqmaydi. Shuning uchun badiiy asardagi har bir detal, epizod yoki vosita doim biror narsaga xizmat qiladi, bir-biri bilan uzviy bog’langan bo’ladi.
Ayniqsa, asar kompozitsiyasida materiallarning izchillik bilan joylashtirilishi muhim ahamiyatga egadir. Materiallarning joylashtirilishini bilish esa yozuvchining badiiy mahoratini bilishga yordam beradi. Badiiy asarda materiallarning izchillik bilan tartibli joylashtirilishidan tashqari, ularning hajmiga ham ahamiyat beriladi. Badiiy asarda ayrim materiallar asosiy, ayrimlari ikkinchi darajali planda beriladi, ba’zi obrazlarning tashqi qiyofasi, o’y-fikr va his-tuyg’ulari, yashash sharoitlari batafsil, ba’zilariniki esa qisqa yoritiladi. Epik asarlarda materialni qismlarga bo’lish prinsipi muhim o’rin tutadi.
Ko’pgina epik asarlar qismlarga, qismlar esa, o’z navbatida, yana bilimlarga ajraladi. Albatta, yozuvchi materialini qism va bo’limlarga bolishda ma’lum bir maqsadni ko’zda tutadi. Asarni qism va bo’limlarga bo’lish masalasi avtorning turmush hodisalarini aks ettirish xarakteriga, asarning janr xususiyati va unda qo’yilgan problemaga, yozuvchining badiiy uslubiga bog’liqdir. Chunonchi, «Qutlug’ qon» romanining kompozitsiyasi uning mazmuniga mos bo’lib, Oybekning yuksak badiiy mahorat egasi ekanligidan dalolat beradi. «Qutlug’ qon» o’n sakkiz bobdan iborat. Har bobning o’zi hikoya va epizodlardan tashkil topgan hamda g’oyaviy mazmuni jihatidan o’zaro uzviy bog’langan.
Adabiyotda kompozitsiya — asarni badiiy shakllantirishga xizmat qiladigan turli qismlarning holati, oʻzaro bogʻliqligi, voqea, harakter-obrazlar, lirik chekinishlar, tafsilotlar bayoni va shu kabi maʼlum maqsadga boʻysundiriladi. Asar kompozitsiyasining yaxlitligi uning asosiy shartidir. Ortiqcha personaj, epizod va detallar asar qimmatini pasaytiradi. Shuning uchun ham badiiy asarda hech qanday yetishmovchilik ham, ortiqchalik ham boʻlmasligi kerak. kompozitsiyaning oʻziga xosligi syujet unsurlarining qanday tartib bilan joylashtirilishiga, syujetdan tashqari unsurlar (lirik, falsafiy-publitsistik chekinishlar, qoʻshimcha epizodlar) ning bor-yoʻqligiga, peyzaj, portret, psixologik tasvir, muallif tavsifi kabi vositalarning meʼyori va tartibiga bogʻliq. kompozitsiya yaratish usuli va uslublari turli-tuman.
Qadimdan kompozitsiyani asar gʻoyasi bilan uzviy bogʻliq holda tushunib kelingan. kompozitsiya asarning shunchaki tuzilishi emas, balki shu tuzilishning maqsadi, uning nima asosida tuzilganligidir. kompozitsiya asar gʻoyasiga bogʻliq. Tanlangan obraz yoki voqea asarga kiritish uchun muvofiqmi yoki yoʻqmi — buni faqat yozuvchi aytmoqchi boʻlgan gapga nisbatan aniqlash mumkin. Bu ham kompozitsiyaning muhim bir tomoni. kompozitsiya shu jihati bilan asarda mazmunning qay darajada mazmundorligini koʻrsatuvchi muhim omillardan.
Poetik, epik va dramatik asar kompozitsiyasi bir-biridan farq qiladi. Alisher Navoy «Farhod va Shirin» dostonida o’zi yashagan davr-XV asr hayoti lavhalarini aks ettirar ekan, unda xalqning tinchlik, farovon turmush, obodonchilik haqidagi orzu-umidlarini ifodalash uchun dostonni kirish qismidan tashqari 53 bobga ajratadi. Bu boblar bir-biri bilan uzviy bog’lanib, bir butunlikni tashkil etadi.
Shoir bu boblarda Farhod va Shirinning boshidan kechirgan sarguzashtlarini, hayoti va ezgu niyat yo’lida olib borgan kurashlarini yoritish bilan dostonning g’oyaviy mazmunini ochadi. Natijada doston syujeti murakkab, tematikasi keng va mazmuni rang-barang asar bo’lsa ham, uning kompozitsiyasi asar syujeti qurilishining izchilligini ta’minlagan. Shunday qilib, kompozitsiya asar mazmunini eng mukammal tusda reallashtiruvchi shakliy kategoriya bo’lib, ijodiy metod, adabiy yo’nalish, oqim va ularga xos ijod prinsiplari bilan bog’liq holda namoyon bo’ladi. Shu nuqtai nazardan hozirgi adabiyotga nazar tashlasak, kompozitsiya tushunchasi bir qancha usul va vositalar hisobiga boyidi. Masalan, hozirgi adabiy asarlar qurilishida qo’llaniladigan avtor xarakteristikasi, ichki va tashqi monolog, dialog, xotira, lirik chekinish, ruhiy iztirob, tush ko’rish, o’z-o’zini baholash kabi usullar shular jumlasidandir.
Badiiy asarlarning bevosita mazmunini tashkil etgan, o’zaro bog’langan va rivojlanib boruvchi hayotiy voqyealar sistemasi syujet deb ataladi. Syujet xarakter bilan uzviy bog’liq bo’lib, badiiy ijodda muhim o’rin tutadi. Syujet badiiy ijodning barcha tur va janrlarida mavjud. Syujet xarakter bilan voqyealar o’rtasidagi munosabatni ifodalaydi.
Haqiqatdan, syujet personajlar harakati tufayli shakllanadi. Se’riy asarda, ayniqsa, kichik she’riy asarda syujet prozaik asarga qaraganda yashirinroq bo’ladi. Syujet ekspozitsiya, tugun, voqyealar rivoji, kulminatsiya va yechim kabi elementlardan tashkil topadi. Bularning hammasi badiiy asar syujetining tarkibiy qismlari bo’lib, asar kompozitsiyasida muhim rol o’ynaydi.
Demak, kompozitsiya asosiy badiiy vositalardan biri bo’lib, u yozuvchining g’oyaviy maqsadi asosida tanlangan hayotiy voqea-hodisalarni tasvirlashga, personajlarning o’zaro aloqa va munosabatlarini izchil bayon etishga xizmat qiladi. Agar asarda yozuvchi maqsadi, g’oyaviy pozitsiyasi izchil va aniq bo’lmasa, kompozitsiyasi mukammal chiqmaydi. Shuning uchun badiiy asardagi har bir detal, epizod yoki vosita doim biror narsaga xizmat qiladi, bir-biri bilan uzviy bog’langan bo’ladi.
Ayniqsa, asar kompozitsiyasida materiallarning izchillik bilan joylashtirilishi
muhim ahamiyatga egadir. Materiallarning joylashtirilishini bilish esa
yozuvchining badiiy mahoratini bilishga yordam beradi. Badiiy asarda materiallarning izchillik bilan tartibli joylashtirilishidan tashqari, ularning hajmiga
ham ahamiyat beriladi. Badiiy asarda ayrim materiallar asosiy, ayrimlari ikkinchi
darajali planda beriladi, ba’zi obrazlarning tashqi qiyofasi, o’y-fikr va histuyg’ulari, yashash sharoitlari batafsil, ba’zilariniki esa qisqa yoritiladi.
Epik asarlarda materialni qismlarga bo’lish prinsipi muhim o’rin tutadi.
Ko’pgina epik asarlar qismlarga, qismlar esa, o’z navbatida, yana bilimlarga
ajraladi. Albatta, yozuvchi materialini qism va bo’limlarga bolishda ma’lum bir
maqsadni ko’zda tutadi. Asarni qism va bo’limlarga bo’lish masalasi avtorning
turmush hodisalarini aks ettirish xarakteriga, asarning janr xususiyati va unda
qo’yilgan problemaga, yozuvchining badiiy uslubiga bog’liqdir. Chunonchi,
«Qutlug’ qon» romanining kompozitsiyasi uning mazmuniga mos bo’lib,
Oybekning yuksak badiiy mahorat egasi ekanligidan dalolat beradi. «Qutlug’ qon»
o’n sakkiz bobdan iborat. Har bobning o’zi hikoya va epizodlardan tashkil topgan
hamda g’oyaviy mazmuni jihatidan o’zaro uzviy bog’langan.
Poetik, epik va dramatik asar kompozitsiyasi bir-biridan farq qiladi. Alisher
Navoy «Farhod va Shirin» dostonida o’zi yashagan davr-XV asr hayoti lavhalarini
aks ettirar ekan, unda xalqning tinchlik, farovon turmush, obodonchilik haqidagi
orzu-umidlarini ifodalash uchun dostonni kirish qismidan tashqari 53 bobga
ajratadi. Bu boblar bir-biri bilan uzviy bog’lanib, bir butunlikni tashkil etadi. Shoir
bu boblarda Farhod va Shirinning boshidan kechirgan sarguzashtlarini, hayoti va
ezgu niyat yo’lida olib borgan kurashlarini yoritish bilan dostonning g’oyaviy
mazmunini ochadi. Natijada doston syujeti murakkab, tematikasi keng va mazmuni
rang-barang asar bo’lsa ham, uning kompozitsiyasi asar syujeti qurilishining
izchilligini ta’minlagan. Shunday qilib, kompozitsiya asar mazmunini eng mukammal tusda reallashtiruvchi shakliy kategoriya bo’lib, ijodiy metod, adabiy yo’nalish, oqim va ularga xos ijod prinsiplari bilan bog’liq holda namoyon bo’ladi. Shu nuqtai nazardan hozirgi adabiyotga nazar tashlasak, kompozitsiya tushunchasi bir qancha usul va vositalar hisobiga boyidi. Masalan, hozirgi adabiy asarlar qurilishida qo’llaniladigan avtor xarakteristikasi, ichki va tashqi monolog, dialog, xotira, lirik chekinish, ruhiy iztirob, tush ko’rish, o’z-o’zini baholash kabi usullar shular jumlasidandir. Badiiy asarlarning bevosita mazmunini tashkil etgan, o’zaro bog’langan va rivojlanib boruvchi hayotiy voqyealar sistemasi syujet deb ataladi.