Mavzu: Taraqqiyotning “O'zbek modeli” va uning o’ziga hos hususiyatlari

Mustaqillik arafasidagi ijtimoiy-iqtisodiy holat va «O’zbek modeli»ni ishlab chiqishning zarurati

O'zbekistonning uzoq davr sho'rolar mamlakati tarkibida rivojlanishi, kommunistik partiya siyosati tufayli milliy o'zlik, milliy qadriyatlar va madaniyatning inqirozga uchrashi, sobiq totalitar tuzumdan meros bo'lib qolgan rejali iqtisodiyot, mam- lakatning inqirozlar arafasiga kelib qolganligi rivojlanishning faqat va faqat O'zbekistonga xos bo'lgan modelini ishlab chiqish va qo'llash zaruratini keltirib chiqargan edi.
O'zbekiston sobiq ittifoq davrida ham milliy, ham yakka hokim mafkura zulmi ostida yashadi. Kommunistik mafkura o'z tabiatiga binoan totalitar ruhdagi mafkura bo'lib, u asosan hayotning barcha jabhalarini egallashga, har bir insonning shaxsiy hayotini ham butunlay nazorat qilishga da'vogar edi. Totalitar mafkura o'z tabiati va xarakteridan kelib chiqib «buyuk kelajak» uchun o'tmishni ham, boshqa har qanday mafkuralarni ham inkor etgan edi.
Jamiyatning barcha sohasidagi hokimiyat butunlay partiyaga tegishli bo'lib, kommunistik partiya bilan davlat apparati bir-biri bilan chirmashib va qo'shilib ketgan edi. Shuningdek, jamiyatning davlatlashtirish darajasi ham o'zining eng yuksak cho'qqisiga chiqib, davlatdan mustaqil bo'lgan ijtimoiy hayot va jamiyatning demokratik institutlari butunlay yo'q qilindi: kommunistik partiyadan boshqa barcha partiyalar tor-mor qilindi, barcha jamoat tashkilotlari va nodavlat birliklar hukmron partiyaga bo'ysundirildi. Huquq va qonunlarning jamiyatdagi o'rni pasayib, kommunistik partiya qonun bilan cheklanmagan va qonunga bo'ysunmagan cheksiz vakolatlarga ega bo'ldi. Kommunistik partiya apparati iqtisodiyotning barcha sohalarini monopoliya qilib olgan holda ma'muriy- buyruqbozlik usulida rahbarlik qila boshladi.
Kommunistik partiya shaxs hayoti, oila, din, san'at, fan, madaniy an'analar kabi ijtimoiy hayot sohalarini ham o'z nazorati ostiga olib, bu sohalardagi qadriyat va me'yorlarni belgilab berishga ham da'vogarlik qila boshladi. Jamiyat a'zolarining erkin fikrlash, mehnat qilish va o'z shaxsini intellektual va ma'naviy jihatlardan yuksaltirish, yaratuvchilik ijodiy qobiliyatini takomillashtirish kabi sifatlarini rivojlantirish imkoniyatlari totalitar rejim tomonidan siqib qo'yilganligi uchun ham sobiq sho'ro jamiyati o'zini o'zi rivojlantirish va yangilash imkoniyatlaridan deyarli mahrum bo'lgan edi. Shuning uchun ham bu jamiyat tez o'zgarayotgan dunyoga nisbatan moslasha olmadi. Kommunistik partiya va davlatning ishlab chiqarish va moddiy-ma'naviy boyliklarni taqsimlashdagi o'rnining beqiyosligi, ularning xususiy mulkchilik va bozor raqobatchiligini ta'qiqlash siyosati, shuningdek, ortiqcha ijtimoiy differensiatsiyaga yo'l qo'ymasligi oqibatlarida jamiyat va davlat rivojlanishidagi barcha maqsadlar majburlash vositalarida amalga oshirila boshlandi. Boshqacha aytganda, boshqaruv noiqtisodiy usullarda, ya'ni iqtisodiyotning rivojlanish qonuniyatlarini hech bir hisobga olmagan holda amalga oshirildi. Shuning uchun ham jamiyatda demokratiya unsurlarining shunchaki yashashi uchun biron-bir imkoniyat ham yo'q edi.
Davlat hokimiyatining barcha jabhasi faqat kommunistik partiyaga tegishli edi. Bu holatni taniqli siyosatshunos Xanna Arendt o'zining «Totalitarizm virusi» nomli asarida quyidagicha ifodalaydi: «Partiya doimo jamiyatning tizilmalashuvi bilan bog'liq bo'lib, uning ma'lum qatlamlari manfaatlarini ifoda etdi. Olomon uchun tuzilmaviylikning yetishmasligi yangi tipdagi partiyaga bo'lgan zaruriyatni shakllantirdi. Butin bir jamiyat manfaatlarini ifoda etishga da'vogarlik qilayotgan partiya fuqarolik jamiyatini olomon guruhlarga aylantirdi, partiyaning o'zi esa partiyaviy- byurokratik davlat tizimiga o'sib o'tdi»
Rus olimi A.A.Kara-Murza sobiq sovet davridagi partiyaning hukmron mavqeyini quyidagicha ifodalaydi: «Partiyaga uning safidan chiqarish imkoniyati mavjud bo'lganligi uchun ham qabul qiladilar. Mamlakatdagi barcha lavozimlarga partiya a'zolari boshqalardan iste'dodli, a'lo, adolatli bo'lganliklari uchun emas, balki ularga nisbatan ko'proq itoatgo'y bo'lganliklari uchun qo'yiladilar — ularni salgina itoatsizliklari uchun hech bir sudsiz qatl etish yoki qamoqqa tiqish mumkin. Partiya va hokimiyatning kuchi partiyaviy «ta'sin>ning (shunday ataganlar) hamma yerda mavjud bo'lganligidadir. Partiyadan haydalgan odam bepoyon mamlakatning biron-bir burchagida ham tazyiqdan panoh topish uchun joy topa olmas edi.
Partiya va sovet davlatining baravarlashtirish siyosati kishilardagi shaxsiy tashabbus, ijodiy fikrlash, siyosiy yoki ishlab chiqarishdagi muammolarni mustaqil tarzda yechish kabi qobiliyatlarini rivojlanishiga imkon bermadi.
Kommunistik partiya tomonidan O'zbekiston ulkan mamlakatning paxta xomashyosini yetkazib beruvchi bazasiga aylantirildi. Yetishtirilgan paxta hosiliga markaz egalik qila boshladi. Respublikaning xomashyo o'lkasiga aylantirilishi uning agrar mintaqa bo'lishini taqozo etdi. Oqibatda respublika iqtisodiy va ijtimoiy-siyosiy hayotning hamma sohalari boshqa ittifoqdosh respublikalardan bir necha marta orqada qolib ketdi. Markazning ko'zga ko'rinmas, niqoblangan mustamlakachilik siyosati partiya faoliyatining barcha sohalarida sezilar edi.
Deyarli barcha ekin maydonlarini paxtaga moslashtirish, muttasil bir xil ekin ekilishidan charchagan dalalarga tobora ko'proq kimyoviy va zaharli o'g'itlar solish misli ko'rilmagan darajada avj oldi. Buning natijasida havo, suv, oziq-ovqat, meva va poliz mahsulotlarining zararlanishi inson salomatligiga xavf solib, ko'plab yangidan yangi kasalliklarni keltirib chiqardi. Bolalar o'limi nihoyatda ko'paydi. Suvdan istiqbolsiz, o'rinsiz foydalanish Orol fojeasini keltirib chiqardi.
Turg'unlik davrida ham ana shu eski siyosat madaniyroq va puxta niqoblangan ravishda davom etdi. Ittifoqning Yevropa qismida to'xtovsiz ravishda kuchayib borayotgan xomashyoga bo'lgan talabni qondirish maqsadida O'zbekistonda paxta yetishtirishning eng oxirgi imkoniyatlari ham ishga solindi. Natijada ekologik holat yanada yomonlashdi, paxtakor mehnati juda og'irlashdi.
Xalqning turmush kechirish darajasi qiyinlashib, iqtisodiy-ijtimoiy muam- molar yanada keskinlashdi.
Qayta qurish davrida qisman berilgan demokratik erkinliklar, oshkoralik, xalqning o'zini o'zi boshqarish kafolatlari xalq ahvolini tubdan yaxshilay olmadi. Chunki, boshqarish, ishlab chiqarish va mulkchilikning eski usullari bekor qilinib, yangisi barpo qilinmaganligi, ittifoqdosh respublikalar o'rtasidagi iqtisodiy aloqalar buzilganligi, markazning yana yakkahokimlik qilish siyosatidan qaytmaganligi, o'zaro ichki siyosiy kurashlar, RSFSR bilan ittifoq va uning tuzilmalari o'rtasidagi hokimiyat uchun o'zaro kurashlar va uning iqtisodiy oqibatlari xalqning moddiy ahvolini keskin yomonlashtirdi. Xalq iste'mol mollari, oziq-ovqat mahsulotlari taqchilligi kuchayib bordi. Narx-navo ham to'xtovsiz oshib bordi.