Mavzu: Tasavvuf paydo bo‘lgan davr haqidagi qarashlar

Naqshbandiya tasavvuf maktabida nazariyot yo’nalishining kelib chiqishi. 

Tarixiy manbalarda yozilishicha, Naqshband ozga qanoat qilish va o’z hohishi bilan kambag’al hayot kechirish, dunyo mol-mulk, dabdabali hayotdan voz kechishni targ’ib qilgan. U kundalik tirikchiligi uchun bir parcha nonni o’z mehnati bilan ishlab topgan, eski bo’yra ustida, darz ko’zadan suv ichib hayot kechirgan va so’fiy uchun xizmatkor va qullar ushlashni gunoh deb bilgan. Bahouddin Muhammad 1318 (718 hijriy) yili Buxoroning Qasri Hindivon (keyinchalik uning nomi bilan yuritilgan Qasri Orifon) degan qishlog’ida dunyoga keladi. Uning otasi to’quvchi va naqsh soluvchi usta bo’lgan. Muhammadning taqdirida kamolotga erishishida so’fiylar bilan yaqindan munosabatda bo’lgan bobosining xizmati kattadir. U yosh nabirasida sekin-asta tasavvufga qiziqishni uyg’otadi va shu yo’lda tarbiyala’shga ahamiyat beradi. Buxoroda tahsil olgandan keyin Shayx Xoja Muhammad Samosiy uni o’g’il qilib o’z tarbiyasiga oladi. Vafoti oldidan Samosiy o’zining xalifasi Amir Sayyid Kulolga Muhammadni o’ziga shogird qilib olish va uni Xojagon tariqati jamoasiga qo’shib, ularning tasavvufiy yo’lini unga o’rgatishni vasiyat qiladi. Muhammad Kulol zikr doiralarida va tasbeh aytishlarida ishtirok etib, kamolotini oshiradi.

U ruhoniya darajasiga Abdulxoliq G’ijdivoniyning g’oibona bashorati tufayli erishadi. Tushida uni ko’radi, u Muhammadni Sayyid Kulolga yuboradi. Lekin Muhammad murshid oldiga kelishidan oldinoq, ustoz yozdamisiz tariqatning haq yo’liga erishgan, so’fiy darajasiga yetgan edi. Amir Sayyid Kulol Shahobiddinning (XV asr) “maqomatlari”da va Saloh al-Muborak Buxoriyning “maqomati Bahouddin Naqshband” kitobida keltirilgan rivoyatlarida aytilishicha, Muhammad Amir Sayyid Kulol xizmatiga kelishdan oldinoq dunyoviy hayotning puch-behudaligiga to’la ishonch hosil qilgan. Keyin Naqshband mavlono Orif Dikkironiy dargohida yetti yil xizmat qiladi, so’ng turkey tasavvufiy shayxlari Qusam Shayx va Xalil otalar qo’lida tasavvufiy talimotni davom ettirib, kamolotga yetkazadi. Xalil ota dargohida o’n uch yil xizmat qilgan va uning yaqin hamsuhbati bo’lgan. Bahouddin Buxoroga qaytib kelib, qolgan butun umrini shu yerda o’tkazdi. Amir Kulolning vasiyatiga binoan uning xalifasi (tasavvuf rahnamosi) bo’lib qoladi.

Bahouddin 1389 (791 hijriy) yili 71 (hijriy hisobda 73 yoshida) vafot etib Qasri Orifonda dafn qilinadi. Uning muridlari juda ko’p bo’lib, eng mashhurlari Xoja Alouddin Attor va Xoja Muhammad Porsodir. “Qomusul a’lom” da zikr qilinishicha, Bahouddin Naqshbandning “Hayotnoma” nomli va’z va pandu nasihatlariga oid bitta manzumasi (she’riy asari) va “Dalilul oshiqin” degan tasavvufga oid kitobi bo’lgan. Lekin bu asarlar nusxalari bizga ma’lum emas, ular yetib kelmagan bo’lsa kerak. Vafotidan keyin Bahouddin Naqshband sekin-asta mashhur mo’jizakor avliyo, oddiy raiyyat (fuqaro) himoyachisi sifatida shuhrat qozonib, tan olina boshladi. Buyuk shoirlar Abdurahmon Jomiy va Alisher Navoiy Naqshbandiya tariqatida bo’lganlar va o’z asarlarida uni targ’ib qilganlar. Boborahim Mashrab (1640-1711) Naqshbandiya tariqati yo’lidan borib, Ofoq Xoja qo’lida ta’lim olib haqqa yetishdi va tasavvufning yirik vakili sifatida o’z g’azallari va “Mabdai-nur” asarida bu haq yo’lni poklik, halollik va Allohga yetishishning yagona vositasidir deb tavsiflaydi. Umrining oxirigacha Naqshbandiya tasavvufi yo’lidan ketdi.

Naqshbandiya nazariyasi va amaliyoti asosida Bahouddin Naqshbandning faqat Xoja Muhammad Porso va Alouddin Attor tufayli bizgacha yetib kelgan g’oya va qarashlari yotadi. Uning bu g’oya, qarashlari “Maqomati Naqshbandiya” deb atalib, Naqshbandiyaning hamma shahobchalari uchun asos bo’lib qoldi. Bahouddin Naqshband nomi unga zamondosh va keyin yashagan ko’pgina olimlar tomonidan tasavvufga oid yozilgan asarlarga kiritilgan. U Naqshbandiya tariqatining asoschisi, buyuk mutasavvif va tasavvuf nazariyotchilaridan biri karomat ko’rsatuvchi mo’jizakor avliyo sifatida sharaf bilan tilga olingan, tarjimai holiga oid ma’lumotlar, maqomatlaridan namunalar keltirilgan. Naqshband haqida Abdurahmon Jomiy “Nafahot al-uns min hazarot al-quds”, Faxriddin Voiz Koshifiyning o’g’li Ali as-Safining “Rashahot aynul hayot”, Xoja Muhammad Porso Buxoriyning “Anis at-tolibin va uddat as-solikin” asarlarida ma’lumotlar berilgan. Turk olimi Shamsiddin Soliyning “Qomusul a’lom” kitobida ham turk tilida qisqa ma’lumot berilgan. Arab tilidagi al-munjid nomli izohli lug’atda ham Bahouddin nomi Naqshbandiya tariqatining asoschisi sifatida eslab ketilgan. Bahouddinning tasavvufga oid pand-nasihatlaridan iborat maqomatlari Xoja Muhammad Porsoning “Risolai qudsiya”, “Maqomati Xoja Naqshaband”, Abul Muhsin Muhammad Boqir Alining “Maqomati Xoja Bahouddin Naqshband” kitobi va boshqalarda saqlanib qolgan. Bahouddin Naqshband hazratlaridan keyin naqshbandiya sulukining atoqli vakillaridan biri hisoblangan Maxdumi A’zam Dahbediy ham naqshbandiya tasavvuf maktabi nazariyot yo’nalishiga o’zining salmoqli hissasini qo’shgan. Allomaning yozgan asarlari zamirida asosan Qur’oni karimdan keltirilgan oyat va hadisi shariflar yotadi va asarlar ularga asoslanib yozilgan. U zot yozgan asarlarning aksariyati “Majmuai rasoil” (risolalar to’plami) nomli to’plamda mujassamlashtirilgan. Quyida Maxdumi A’zam yozgan asarlarning qisqacha tavsifini keltirib o’tamiz: