Mavzu: Xorijiy investitsiyalarni iqtisodiy o’sishni ta’minlashdagi o’rni reja: Kirish Asosiy qism 1

2017-2021 yilning yanvar-dekabrida mulkchilik shakllari bo’yicha asosiy kapitalga kiritilgan investitsiyalarning taqsimlanishi quyida keltirilgan:
2-Jadval: 2017-yil (mlrd. so’m)

Yakunga nisbatan foiz hisobida
			Jami investit-siyalar		Shu jumladan, moliyalashtirish manbalari bo’yicha
					Davlat budjeti mablag’’-lari		Sug’oriladi-gan yerlar-ning melirativ holatini yaxshilash jam.		Korxona-lar va aholi mablag’’-lari		Chet el investit-siyalari va kreditlari		Bank kreditlari va bosh-qa qarz mablag’’-lari		Budjet-dan tash-qari fondlar mablag’’-lari
Jami:			22067,0		5,1		0,4		50,8		21,7		11,4		10,6
Shu jumladan, mulkchilik shakllari bo’yicha:	davlat	4963,8		20,9		1,7		30,3		11,8		2,1		33,2
	nodavlat	17103,2		0,5		---		56,8		24,5		14,1		4,1

Manba: «Bozor, Pul va Kredit” 2015-yil, 11-son
3-Jadval: 2021-yil (mlrd. so’m)

Yakunga nisbatan foiz hisobida
		Jami investit-siyalar	Shu jumladan, moliyalashtirish manbalari bo’yicha
			Davlat budjeti mablag’’-lari	Sug’oriladi-gan yerlar-ning melirativ holatini yaxshilash jam.	Korxona-lar va aholi mablag’’-lari	Chet el investit-siyalari va kreditlari	Bank kreditlari va bosh-qa qarz mablag’’-lari	Budjet-dan tash-qari fondlar mablag’’-lari
Jami:		27557,3	5,5	0,4	53,1	20,3	11,0	9,7
Shu jumladan, mulkchilik shakllari bo’yicha:	davlat	6033,3	24,2	2,0	24,4	15,9	2,9	30,5
	nodavlat	21524,0	0,2	---	61,2	21,5	13,3	3,8

Manba: «Bozor, Pul va Kredit” 2015-yil, 11-son
Mamlakatimiz iqtisodiyotida kapital qo’yilmalar tarkibida markazlashmagan invetitsiyalar miqdorining ortib borayotgani bozor iqtisodiyotiga xos tendensiya bo’lib, aholi va korxonalar mablag’’larining ortishi hamda ushbu mablag’’larning investitsiya qilib kiritilishi mamlakat iqtisodiyotini rivojlantirishda muhim ahamiyat kasb etadi. Asosiy kapitalga kiritilgan investitsiyalar 2017-yilda 22067,0 mlrd. so’mni, 2021-yilda 27557,3 mlrd. so’mni tashkil etdi. Jami investitsiyalar tarkibida korxona va aholi mablag’’lari hissasi 2017-yilda 50,8% ni, 2021-yilda esa 53,1% ni tashkil etgani gapimizning yaqqol isbotidir.
2021-yil iqtisodiyot tarmoqlari bo’yicha investitsiya va kreditlarini o’zlashtirish quyidagicha ifodalanadi:
4-Jadval:

	Mlrd. so’m	Umumiy hajmga nisbatan foizda
Jami:	27557,3	---
Ishlab chiqarish tarmoqlari	18420,6	100,0
Sanoat	9467,5	51,4
Shu jumladan:
yoqilg’i-energetika metallurgiya kimyo va neft-kimyo sanoati mashinasozlik yengil sanoat oziq-ovqat sanoati qurilish materiallari sanoati	4966,2 908,1 618,9 832,4 651,5 488,6 519,8	27,0 4,9 3,4 4,5 3,5 2,7 2,8
Qishloq xojaligi	1173,7	6,4
Qurilish	713,5	3,9
Transport va aloqa	4790,1	26,0
Savdo va ovqatlanish	1332,2	7,2
Geologiya va yer ostiboyliklarini izlash	402,9	2,2
Boshqalar	540,7	2,9
Noishlab chiqarish tarmoqlari:	9136,7	100
Uy-joy qurilish	5766,7	63,1
Kommunal xo’jalik	626,7	6,9
Sog’liqni saqlash	782,3	8,6
Ta’lim	742,1	8,1
Madaniyat va san’at	167,1	1,8
Boshqalar	1057,8	11,5

Manba: www.mfer.uz
Umumiy holda: 7-diagramma

Manba: www.mfer.uz
8-diagramma

Manba: www.mfer.uz
2017-2021-yillar iqtisodiyot tarmoqlari bo’yicha chet el investitsiyalari va kreditlarini o’zlashtirishda ham asosiy ulush transport va aloqa (2017-yilda 37.9% va 2021-yilda 30.2% ), yoqilg’i-energetika (2017-yilda 40.3% va 2021-yilda 35.0% ) ni tashkil etdi.
O’zbekiston Respublikasining 2017-yilgi davlat investitsiya dasturi doirasida jalb qilingan xalqaro investitsiyalar geografiyasi.
Mamlakatimiz iqtisodiyotiga davlat investitsiya dasturi doirasida jalb qilinayotgan xalqaro sarmoyalarning asosiy qismi Xitoy, Rossiya, Janubiy Koreya hamda Niderlandiya davlatlari tashkil etmoqda. Xitoy davlati jami jalb qilingan xalqaro sarmoyalarning 35.66% ni tashkil qilayotgani va bu borada mamlaktimiz ushbu davlat bilan yuqori darajada hamkorlik ishlari olib borayotganini ko’rish mumkin. Bundan tashqari, xalqaro sarmoyaning Rossiyaga 26.79%, Janubiy Koreyaga 19.50% hisobida to’g’ri kelayotganini takidlash lozim.
⁷
5-Jadval:

№	Investor davlatlar	Jami jalb qilingan xalqaro investitsiyalardagi ulush(foiz hisobida)
1	Xitoy	35.66
2	Rossiya	26.79
3	Janubiy Koreya	19.50
4	Niderlandiya	3.26
5	Buyuk Britaniya	2.77
6	Malayziya	2.50
7	Germaniya	1.94
8	JAR	1.08
9	Fransiya	0.74
10	Vetnam	0.73
11	Turkiya	0.71
12	Singapur	0.66
13	Shvetsiya	0.65
14	Yaponiya	0.57
15	Ispaniya	0.51
16	Bolgariya	0.21
17	BAA	0.11
18	boshqalar	1.09

Manba: «Bozor, Pul va Kredit” 2015-yil, 11-son

5.Xalqaro moliya institutlari va rivojlanish tashkilotlari bilan hamkorlik.
Xalqaro moliya institutlari va rivojlanish tashkilotlari bilan hamkorlik mamlkatimiz investitsion siyosatining asosiy dastaklaridan biri sanaladi. Hozirgi vaqtda xalqaro moliya tashkilotlari va ikki tomonlama hamkorlik tashkilotlari (BDAFI) O’zbekistonning ijtimoiy infrasutruktasini, transport va aloqa, shuningdek ishlab chiqarishni tarmoqlarini rivojlantirish borasida ko’plab hamkorlik ishlarini olib bormoqda. Ayniqsa, BDAFI tashkiloti 2021-2015 yillarda aholi turmush tarzini yaxshilash borasida eng asosiy tashkilot sanaladi.
Butun jahon banki, Osiyo taraqqiyot banki, Islom rivojlanish banki, Yaponiya xalqaro rivojlanish tashkoliti, Germaniyaning “KfW” banki, Xitoy Eksimbanki, Korea Eksimbanki, Yevropa Komissiyasi, IFC va BDAFIs tashkilotlari bilan hamkorlik qilish jarayonida juda katta tajriba to’plandi va o’rta muddatli hamkorlik programmalarini amalga oshirishning ketma-ketlik mexanizmi yaratildi.
IFC va BDAFIs tashkilotlari bilan o’rnatilgan mustahkam aloqalar natijasida O’zbekiston Respublikasiga kiritilayotgan investitsiyalar hajmi yildan-yil ortib borayapti. Oxirgi besh yil ichida beg’araz moddiy va texnik yordam hajmining o’sish surati o’rtacha 8,2% ni tashkil etdi. Bu ko’rsatkich 2021 yilda 7,6% ni tashkil etib, 186 mln. USDga yetdi.
O’zbekiston Respublikasi Vazirlar mahkamasining 29.03.2021 yildagi №90 sonli qaroriga muvofiq hozirda IFC va BDAFIs tashkilotlari bilan hamkorlikda amalga oshirilishi ko’zda tutilayotga jami 285 600 000 USDga teng bo’lgan ta’lim, sog’liqni saqlash, qishloq xo’jaligi va suv resurslaridan foydalanish, ichimlik suvi muammolari, energotejamlilik, atrof muhitni himoyalash, kichik va o’rta biznessni qo’llab quvatlash va boshqa masalalarni o’rganib chiqmoqda.
Shuningdek, 2021-2017 yillarda Xitoy Xalq Respublikasi bilan birgalikda jami qiymati 271 300 000 USD ga teng bo’lgan 35 loyihani, Yaponiya Respublikasi bilan 57 400 000 USD ga teng bo’lgan 14 ta va Korea Respublikasi bilan 22 500 000 USD gat eng bo’lgan 9 ta loyihani amalga oshirish masalasi o’rganib chiqilmoqda. Yevropa Komissiyasining qishloq xo’jaligini va qishloqlarda yashovchi aholining turmush tarzini yaxshilashga mo’ljallangan moddiy yordamlarini o’zlashtirish borasida loyihalar portfeli tuzilmoqda.
Bundan tashqari, IFC va BDSFIs tashkilotlari bilaning mamlakatimiz iqtisodiyotiga ajratayotgan uzoq muddatli imtiyozli kreditlar miqdori ortib bormoqda. 2021-yilda 2’960 mln. USD ga teng bo’lgan 23 ta moliyaviy bitim imzolangan, bu o’tgan yilga nisbatan 214,5% ga teng. Xalqaro moliya institutlari va rivojlanish tashkilotlarining bu mablag’’lari sog’liqni saqlash, ta’lim, energetika, yo’llar infrasutrukturasini yaxshilash, kimyo sanoati, qishloq xo’jaligi, iirgatsiya va milioratsiya, communal xo’jalik, suv inshoatlari holatini yaxshilash kabi ko’plab tarmoqlarga maqsadli yo’naltirildi.


6-chizma

7-chizma

2011-2015-yillar davomida transport va aloqa kommunikatsiya infrasutrukturani, ishlab chiqarish tarmoqlarini rivojlantirishga qaratilgan davlat dasturlari, shuningdek, 2021-2015-yillar oralig’ida O’zbekiston Respublikasi aholisi turmush farovonligini oshirish maqsadida quyidagilar prinsiplar xalqaro moliya institutlari va rivojlanish bo’yicha hamkorlar bilan ish olib borishda asosiy o’rin egallaydi:

• 
  Yangi yuqori texnologiyali ishlab chiqarish korxonalari qurish, mavjud ishlab chiqarish korxonalarini esa modernizatsiya qilish, texnik va texnologik o’zgartirishlar kiritish, biznes va investitsion muhitni yanada yaxshilash orqali Respu⁸blika iqtisodiyoti raqobatbardoshligini yanada oshirish;
  
• 
  Transport va aloqa infrasutrukturasini modernizatsiya qilish jarayoni davom ettirish, shuningdek, yangi temiryo’l, avtomobil yo’llarini qurish, mavjudlarini rekonstruktsiya qilish. Elektroenergetika, gaz va suv ta’minoti, konalizatsiya yo’llari holatini yaxshilash;
  
• 
  Qishloq hudularida kichik biznes va xizmat ko’rsatish sohalarini rivojlantirish, aholini ish o’rinlari bilan ta’minlash va shu orqali qishloq aholisi turmush tarzini yaxshilash;
  
• 
  Ishlab chiqarish sohalarida energiya sarfini kamaytirish, energiya tejaydigan texnikalardan foydalanish va qayta tilanadigan energiya manbalaridan energiya olishni rivojlantirish;
  
• 
  Informatsion va kommunikatsion texnologiyalar rivojini va iqtisodiyotda ularning rolini oshirish;
  
• 
  Sog’liqni saqlash va ta’lim sohalarida olib borilayotgan ishlar davomiyligini ta’minlash;
  
• 
  Orolbo’yi va yashash muhiti og’ir bo’lgan joylarda, ekologiya va atrof muhitni yaxshilashga qaratilgan ishlarni yanada kuchaytirish, iqtisodiyotda “yashil iqtisodiyot” texnologiyalarini qo’llash.
  

XULOSA
Ko`pgina hollarda «investitsiya» tushunchasi iqtisodiy va boshqa faoliyat ob`ektlariga kiritiladigan moddiy va nomoddiy ne`matlar hamda ularga doir huquqlar tarzida ta`riflanadi. Investitsiya deganda barcha turdagi milliy va intelektual boyliklar tushunilib, ular tadbirkorlik faoliyati ob`ektlariga yo`naltirilib daromad keltirishi yoki biror-bir ijobiy samaraga erishishi zarur. Investitsiya kiritishdan asosiy maqsad daromad olish va ijobiy ijtimoiy samaraga erishishdir.
Yalpi investitsiyalar va amortizatsiya o`rtasidagi nisbatga qarab iqtisodiyotning ahvoli qanday ekanligini, ya`ni yuksalish, yo turg`unlik yoki pasayish davrini boshidan kechirayotganligini aniqlash mumkin. Agarda, yalpi investitsiyalar amortizatsiyadan ortiq, ya`ni sof investitsiya yuqori bo`lsa, iqtisodiyot yuksalishda bo`ladi, chunki uning ishlab chiqarish quvvatlari o`sadi.
Maqsadiga ko`ra, xorijiy investitsiyalar bevosita va portfel’ investitsiyalarga bo’linadi. Bevosita investitsiyalar – bu kapitalni to’g`ridan-to’g`ri eksporti bo`lib, investitsiya kirituvchiga shu korxona ustidan nazorat qilish huquqini beradi. Bunda korxona asosiy kompaniyaning xorijdagi shahobchasiga aylanadi. Bevosita xorijiy investitsiya(BXI)lar asosan xususiy tadbirkorlik kapitali shaklida bo’ladi.
2021 yilning yanvar-dekabrida respublikada asosiy kapitalga kiritilgan investitsiyalarning umumiy miqdori milliy valyutada 27557,3 mlrd. so’mni yoki AQSh dollaridagi ekvivalent hajmda 13,2 milliard AQSh dollarini tashkil etdi. Bu 2017 yilning yanvar-dekabriga nisbatan 11,3% ga ko’p degani. 2017-yilda esa bu ko’rsatkich milliy valyutada 22067,0 mlrd. so’mga yoki 11,7 mlrd AQSH dollariga teng bo’lib, u 2011 yilga nisbatan 11,6% ga o’sgan.
“O‘zbekiston 2021” almanaxi ma’lumotlariga ko‘ra, ushbu investitsiya resurslari asosan sanoat (34,5%), uy-joy qurilishi (21,9%) va transport (15,5%) sohasiga yo‘naltirildi.
Mamlakatimizda Tiklanish va taraqqiyot jamg’armasining tashkil etilgani chet el investistiyalarini jalb etishda ko’p jihatdan muhim ahamiyat kasb etmoqda, desak, hech qanday mubolag’a bo’lmaydi. Jamg’armaning asosiy vazifasi iqtisodiyotning yetakchi tarmoqlari va yo’l-kommunikastiya sohasidagi strategik muhim investistiya loyihalarini xorijiy sheriklar bilan hamkorlikda moliyalashda faol ishtirok etishdan iborat.
Mamlakatimiz iqtisodiyotiga davlat investitsiya dasturi doirasida jalb qilinayotgan xalqaro sarmoyalarning asosiy qismi Xitoy, Rossiya, Janubiy Koreya hamda Niderlandiya davlatlari tashkil etmoqda. Xitoy davlati jami jalb qilingan xalqaro sarmoyalarning 35.66% ni tashkil qilayotgani va bu borada mamlaktimiz ushbu davlat bilan yuqori darajada hamkorlik ishlari olib borayotganini ko’rish mumkin. Bundan tashqari, xalqaro sarmoyaning Rossiyaga 26.79%, Janubiy Koreyaga 19.50% hisobida to’g’ri kelayotganini takidlash lozim.
IFC va BDAFIs tashkilotlari bilan o’rnatilgan mustahkam aloqalar natijasida O’zbekiston Respublikasiga kiritilayotgan investitsiyalar hajmi yildan-yil ortib borayapti. Oxirgi besh yil ichida beg’araz moddiy va texnik yordam hajmining o’sish surati o’rtacha 8,2% ni tashkil etdi. Bu ko’rsatkich 2021 yilda 7,6% ni tashkil etib, 186 mln. USDga yetdi.
O’zbekiston Respublikasi Vazirlar mahkamasining 29.03.2021 yildagi №90 sonli qaroriga muvofiq hozirda IFC va BDAFIs tashkilotlari bilan hamkorlikda amalga oshirilishi ko’zda tutilayotga jami 285 600 000 USDga teng bo’lgan ta’lim, sog’liqni saqlash, qishloq xo’jaligi va suv resurslaridan foydalanish, ichimlik suvi muammolari, energotejamlilik, atrof muhitni himoyalash, kichik va o’rta biznessni qo’llab quvatlash va boshqa masalalarni o’rganib chiqmoqda.
Shuningdek, 2021-2017 yillarda Xitoy Xalq Respublikasi bilan birgalikda jami qiymati 271 300 000 USD ga teng bo’lgan 35 loyihani, Yaponiya Respublikasi bilan 57 400 000 USD ga teng bo’lgan 14 ta va Korea Respublikasi bilan 22 500 000 USD gat eng bo’lgan 9 ta loyihani amalga oshirish masalasi o’rganib chiqilmoqda.
Bundan tashqari, IFC va BDSFIs tashkilotlari bilaning mamlakatimiz iqtisodiyotiga ajratayotgan uzoq muddatli imtiyozli kreditlar miqdori ortib bormoqda. 2021-yilda 2’960 mln. USD ga teng bo’lgan 23 ta moliyaviy bitim imzolangan, bu o’tgan yilga nisbatan 214,5% ga teng.
Mavzuni o’rganib chiqib, mamlakatimiz investitsiya salohiyatini yanada oshirish uchun quyidagi takliflarni kiritaman:

• 
  Aholining o’rta va quyi qatlamlarini ish bilan ta’minlash maqsadida, investitsiyalar oqimini hududlar bo’yicha aholi soniga qarab proporsional taqsimlash;
  
• 
  Mamlakatimiz bo’ylab erkin iqtisodiy hududlar sonini ko’paytirish;
  
• 
  Chet el investorlari uchun berilgan mutloq soliq imtiyozlaridan ozod qilishdan tashqari, imtiyoz muddati tugagach qisman imtiyozlar berishni joriy etish;
  
• 
  Kichik biznes va xususiy tadbirkorlikka investitsiyalarni jalb etishda davlat kafolatlarini oshirish, investitsion g’oyalar tanlovlarini o’tkazish;
  
• 
  Moliya bozorini, xususan, qimmatli qog’ozlar ikkilamchi bozorini rivojlantirish;
  
• 
  Mamlakat miqiyosida investitsion portfelni shakklantirish borasidagi aholining savodxonligini oshirish;
  
• 
  Ushbu mavzuni o’qitishda elektron taqdimot va muammoli ta’lim metodlaridan kengroq foydalanish.