Мавзу: Янги ўзбек адабиётининг асосий хусусиятлари. Янги ўзбек адабиёти тараққиётининг асосий босқичлари Режа

7-MA"RUZA

7- mavzu:  OYBEK ROMANLARI
Reja:

1. 
   1. Hayot va ijodining asosiy qirralari.
   
2. 
   2. Romanlarining o`ziga xosligi.
   
3. 
   3. Tarixiy romanlari.
   

Tayanch tushunchalar: serqirra iste’dod egasi, so‘z san’ati, adabiyotshunoslik.
yirik nasriy asar, liro-epik she’riyat, «sof lirika», she’riy roman
Oybek — chin ma’noda serqirra iste’dod egasi. U so‘z san’ati va adabiyotshunoslik ilmining barcha tur va janrlarida chuqur iz qoldirgan yozuvchidir.
Hamid Olimjon Oybek to‘g‘risida so‘zlab, «u prozada shoiru poeziyada prozaikdir», deb aytgan edi. Mashhur shoirning qalamkash do‘sti haqidagi bu so‘zlarida jon bor:
Oybek nasrga she’riyatning muattar nafasini olib kirdi va she’riyatni faqat nasrga xos bo‘lgan tafsillar marjoni bilan boyitdi. Uning nasriy asarlaridagidek shoirona til boshqa biror yozuvchida uchramaganidek, she’riy asarlaridagi tasvir mukammalligi ham faqat uning o‘ziga xos fazilatdir.
Oybek iste’dodi ana shunday o‘ziga xos qirralarga ega bo‘lgani sababli, u doston janrida boshqa tengdoshlariga nisbatan ayniqsa samarali ijod qildi.
Adabiyotshunoslar Oybek ijodiga xos bo‘lgan yana bir nuqtaga e’tiborni qaratadilar. Ularning kuzatishlariga ko‘ra, Oybekning qariyb har bir yirik nasriy asari uning biror dostonidan o‘sib-unib chiqqan. Chunonchi, «O`ch» hamda «Baxtigul va Sog‘indiq» dostonlari «Qutlug‘ qon» uchun «xamirturush» bo‘lib xizmat qilgan bo‘lsa, «Navoiy» dostoni shu nomdagi romanning, «Qizlar» dostoni esa «Oltin vodiydan shabadalar»ning eskizidir. Agar shu fikr asosida yondoshsak, «Quyosh qoraymas», «Nur qidirib», «Bolalik» asarlarining ham «she’riy» ildizlari topiladi.
Lekin Oybek faqat keng ko‘lamda fikrlovchi, liro-epik she’riyatdan nasriy janrlarga parvoz qiluvchi, she’riyatdan «qalamchalar» olib, ularni nasrga payvand ztuvchi shoirgina emas. U ayni paytda lirik tuyg‘u va kechinmalarni nozik ifodalay biluvchi xassos shoir hamdir. Afsuski, mustabid tuzum mafkurasi va vulgar tanqidchilik «sof lirika»ga qarshi o‘t ochganida, Oybek ham o‘zidagi lirik buloqning «ko‘z»ini yopib, «grajdanlik g‘oyalari» bilan yo‘g‘rilgan she’riyatga o‘z bag‘rini ochdi. Ammo shunga qaramay, so‘lim lirik she’rlar uning bisotida oz emas.
Oybekning bizga etib kelgan dastlabki she’ri 1922 yilda yozilgan «Cholg‘u tovushi»dir. Yosh shoirning bu va shu davrda yozgan aksar mashqlarini hali she’r deb atash qiyin. Shunday bo‘lsa-da, ularda diqqatga sazovor bir nuqta bor. Bu — uning qushlarga, tabiat yarattaya boshqa jonivorlarga rahm va shafqat bilan munosabatda bo‘lshini, yosh do‘stlarini hatto qo‘ng‘izlarga ham ozor bermaslikka chaqirishidir. Oybek o‘sha olis yoshlik yillarida ham nafaqat kishilarga, hatto parrandalar va umuman tabiatga munosabatida ajoyib insoniy fazilatlarini nurlantirib yuborgan, hatto yoshlik va o‘smirlik kezlarida ham o‘zimning pok va go‘zal qalb sohibi ekanligini namoyish etgan.
YOsh shoir ulg‘aygani sayin uning qalbida tuyg‘ular yanada samimiylasha, teranlasha bordi. Jonivorlarga bo‘lgan bolalik mehri katta insoniy sevgi daryosiga kelib tutashdi. Uning lirik qahramoni haqiqiy muhabbat o‘tida toblanib, hayotni, tabiatni, Vatanni teran his qilish darajasiga ko‘tarildi. U Neva bo‘ylarida, Qora dengiz sohillarida bo‘lib, ulardan olgan o‘chmas taassurotlarini o‘z she’rlari qatiga singdirdi. Lekin bu go‘zal manzillar oldida o‘zbek diyorining alvon ranglari aslo xira tortmadi. Aksincha, shoir tabiatning bu so‘lim manzaralari osha o‘z yurtiga nazar tashlab, uning oltin tuprog‘ini o‘zgacha bir badiiy kuch bilai sharafladi:
Bir o‘lkaki tuprog‘ida oltin gullaydi,
Bir o‘lkaki, qishlarida shivirlar bahor.
Bir o‘lkaki, sal ko‘rmasa, quyosh sog‘inar...
Bir o‘lkaki, g‘ayratidan asabi chaqnar.
Baxt toshini chaqib bunda kuch guvillaydi.
Shoirning «O‘zbekiston» she’ri (1934) o‘zbek shoirlarining ona-Vatanga bag‘ishlangan she’rlari orasida o‘zining so‘nmas harorati bilan ajralib turadi va she’rdagi O‘zbekiston obrazida 30- yillar o‘zbek she’riyatida avj olgan romantik tasvir bo‘yoqlari ustivorlik qiladi. Lekin romantik tasvir she’rning g‘oyaviy mundarijasi talabi bilan yuzaga kelgan va ular o‘zaro uzviy aloqaga kirishgan. 1936 yil yozi Oybekning she’riy ijodida yangi bir davrni ochdi. Shoir o‘sha kezlarda qalamkash birodarlari bilan Toshkent atrofidagi go‘zal Chimyonda yashab, A.S.Pushkinning «Evgeniy Onegin» she’riy romanini tarjima qildi. Bir tomondan, rus shoirining go‘zal she’riy olami, ikkinchi tomondan, tor qishlog‘ining musaffo havosi bilan nafas olish, o‘zbek tabiatining fusunkor manzaratini qalb ko‘zi bilan simirish Oybek bulog‘ini jo‘shtirib yubordi. SHu davrga oid «CHimyon daftari» turkumiga kirgan she’rlarida Oybek xassos lirik shoir sifatida qaytadan tug‘ildi. Bu turkumga kirgan «Tog‘ sayri», «Na’matak», «Tepaga chiqamen, soyga tushamen», «Abadiyat va umr» kabi she’rlarida Oybek o‘zbek tabiatining takrorlanmas she’riy obrazini yaratdi.
Oybekning shu yillarda maydonga kelgan «Mashrab», «Quyosh qo‘shig‘i» kabi she’rlari esa uning ham lirik, ham voqeaband she’rlar ustasi sifatida ijodiy diapazoni nihoyatda kengayganligani namoyish etdi. Ayniqsa, «Mashrab» poetik fikrning teranligi, qahramon obrazining qabartma qirralarga boyligi, badiiy tafsil va tashbehlarning go‘zalligi, beqiyosligi bilan kitobxonni hayratga soladi.
Urush yillarida Oybek frontga borib, o‘zbek jangchilarining jangovar hayotlari bilan bevosita jang maydo-nida tanishdi. Uning shu yillarda yozgan va keyinchalik «Olovli yo‘llar» to‘plamini tashkil etgan she’rlari ma’lum ma’noda «Quyosh qoraymas» romaniga eskiz bo‘lib xizmat etdi. Ehtimol, bu she’rlar o‘q yomg‘iri ostida yozilgani uchun u qadar badiiy yuksak emasdir. Lekin ulardan urush yillarining nafasi ayon eshitilib turadi. Oybekning, ayniqsa, «Yig‘i kelmadi sira...» she’ridagi urush haqiqati bilan sug‘orilgan manzara tasviridan keyin «Kuygan uylarda uvlar Qish quyuni betinim. Tanho kezamen, yig‘lar yuragimda Vatanim» satrlarini o‘qir ekansiz, go‘yo she’r so‘nggida portlash yuz beradigandek taassurot tug‘iladi.
Oybek she’riy ijodi bilan o‘zbek she’riyatining ijobiy ufqini kengaytirib, tasvir imkogshyatlarini goyat boyitdi. O‘zbek she’riyatida realizm Oybekyushg she’r va dostonlari tufayli yanada teranlashdi. Shu bilan birga u Pushkin she’rlaridagi poetik latofat va nafis musiqani, A.Blok va V.Bryusov she’rlariga xos ramziylikni, Navoiy va Fuzuliy lirikasidagi nazokat va jo‘shqinlikni hozirgi o‘zbek she’riyatiga olib kirdi. Ana shu fazilatlar o‘zaro uyushgan holda Oybek she’rlarining o‘ziga xosligini ochuvchi poetik belgilar darajasiga ko‘tarildi.
1940-yilda chop etilgan «Qutlug⁴ qon» romani — badiiy jihatdan yetuk asar. Unda mamlakat o‘tmishidagi hayot haqiqati mohirona ko‘rsatilgan. 0‘zbek xalqining 1917-yil to‘ntarishi arafasidagi og‘ir hayoti, ozodlik yo‘lida olib borgan kurashlari keng va atroflicha tasvirlangan.
Romanning bosh qahramoni Yo'lchi yangi hayot kurashchisi sifatida shakllana boshlagan o‘zbek mehnatkashi obrazidir. U dinamik tarzda — tadrijiy o‘sishda aks ettirilgan.
Oybek romanda Yo‘lchining ijtimoiy qiyofasini ko‘rsatish bilan birga, uning shaxsiy hayoti va insoniy fazilatlarini ham ochib bergan. Asarda Yo'lchining halol va pokligi, sof vijdonli va samimiyligi, soddaligi, rostgo‘yligi, mardligi, kamtarligi, insonparvarligi, sevgiga va do‘stga sodiqligi, onasiga va singlisi Unsinga mehribonligi va boshqa xislatlari yorqin ochib berilgan.
Yoichi sodda, halol, pok qalbli, mard yigit sifatida romanda katta mahorat bilan tasvirlangan. Yo'lchi milliy xarakter darajasiga ko‘tarilgan yorqin obraz. Yozuvchi Yo‘lchining har bir harakatini, har bir holatini psixologik jihatdan asoslab bergan.