Maxsus ta’lim vazirligi alisher navoiy nomidagi toshkent davlat o‘zbek tili

Qaratqich kelishigi quyidagi variantlarga ega: -nïŋ,-niŋ//-nuŋ,-nüŋ//-ïŋ,

-iŋ//-uŋ -üŋ. Masalan: Bayïrqunuŋ, burxanlarnïŋ, täŋriniŋ, Külteginiŋ, uluğlarnïŋ, altunuŋ.
Bir affiksning turlicha ko‘rinishlarda ishlatilishi singarmonizm qonuniyati bilan bevosita bog‘liqdir. So‘z tarkibida lablangan unli bo‘lsa, -nuŋ, -nüŋ//üŋ, -uŋ, lablanmagan unli hisoblansa, -nïŋ, -niŋ, -ïŋ, -iŋ shakllar qo‘shiladi.

3. 
   Tushum kelishigi -ğ, -g (-ïğ, -ig//-uğ, -üg//-ağ, -äg); -ï, -i// -n//-ni, -nï
   

qo‘shimchalari bilan ifodalangan. Masalan, süg - lashkarni, tašïğ “toshni”, išig “ishni”, küčüg “kuchni”, temiräg “temirni”, ïğačağ “daraxtni”, bodunuğ “xalqni”, ärig “erni”, äčisin “akasini”, savïn “soʻzini”, kimi “kimni”, bäni “meni”, säni “seni”. Hozirgi turkiy tillarda tushum kelishigidagi so‘z o‘zi bilan kelgan fe’l bilan shunday bog‘langan bo‘ladiki, boshqa hech qanday kelishik bunday munosabatga
kirishmaydi. Xuddi ana shunday xususiyat qadimgi turkiy tilda ham uchraydi.

4. 
   Jo‘nalish kelishigi qo‘shimchasi -ğaru, -gärü//-qaru, -kärü//-ğar, -gär//- ru
   

–rü//-ra, -rä//-qa, -kä//-ğa, -gä//-a (ya), -ä (yä). Masalan, oğuzğaru “oʻg‘izga”, bizgärü “bizga”, yoqaru “yuqori”, mäŋär “menga”, säŋär “senga”, aŋaru “unga qarab”, äbimrü “uyimga”, tašra “tashqariga”, yüräkrä “yurakka”, qağanqa “xoqonga”, yärkä “yerga”, qunčuyïmğa “bekachimga”, ädgügä “ezguga”, tağa “toqqa”, ajuna “dunyoga, borliqqa”, yïraya “soʻlga”, biriyä “oʻngga”.
Hozirgi oʻzbek adabiy tilidagi yuqori, tashqari, ichkari, teskari soʻzlari tarkibidagi - qori, - kari qadimgi joʻnalish kelishigining qoldiqlari sanaladi.

5. 
   O‘rin-payt kelishigi -da, -dä//-ta, -tä variantlariga ega. Masalan: Altun yïšda “Altun vodiysida”, eldä “elda”, altï yašïmta “olti yoshimda”, küntä “kunda”, boyunda “boʻynida”.
   

Qadimgi matnlarda ba’zan o‘rin, chiqish va jo‘nalish kelishiklari almashtirib qo‘llangan: …qağanta körüg kelti “xoqondan kuzatuvchi keldi”, Qïrqïzda yantïmïz “qirqizga qaytdik” (Toʻn), köŋül ičintä ot kirdi “koʻngil ichiga oʻt kirdi” (TT).

6. 
   Chiqish kelishigi -dan, -dän//-dïn, -din//-dun, -dün//-tan, -tän//-tïn,-tin//- tun, -tün qo‘shimchalari bilan hosil qilingan: oğuzdan “oʻgʻuzdan”, Täŋridän “Tahgridan”, balïqdïn “shahardan”, ulušdïn “qabiladan”, äldin “eldan”, qantan “qaydan”, yerintän “yerindan”, ağrïğtïn “ogʻriqdan”, emgäklärintin “mushkullaridan”.
   
7. 
   Vosita kelishigi qo‘shimchasi -n (-ïn, -in//-un, -ün//-an, -än) ish- harakatning sodir bo‘lish, boshlanish o‘rni, birgalik, vosita ma’nolarini ifodalaydi: Ötükän ärin qïšladïm “Oʻtikan erida qishladim”, bu yolïn yorïsar “agar bu yoʻldan yursa” (Toʻn), oğlïn qul boltï “o‘g‘li bilan qul bo‘ldi”. közün körmädük, qulqaqïn eshidmädük “ko‘z bilan ko‘rmadik, quloq bilan eshitmadik” (KT), süŋügün “nayza bilan”, tilin “tili bilan”, yulduzun “yulduz bilan”. Qadimgi turkiy til va eski turkiy til davriga xos boʻlgan vosita kelishigining qoldiqlari hozirgi oʻzbek adabiy tilida ham uchrab turadi: qishin-yozin, ertan, ochin-toʻqin, yupun va h.k.
   

Otlarning yasalishi. Qadimgi turkiy tilda ot, fe’l, otlashgan so‘z yoki sifatdan ot yasovchi quyidagi qo‘shimchalar mavjud boʻlgan:

1. 
   -čï, -či qo‘shimchasi. Qalin negizga –čï, ingichkasiga -či shakli qo‘shiladi. Bu qo‘shimcha kasb va biror yumush egasini bildiruvchi ot yasaydi: bädizči (<bädiz “naqsh”) “naqqosh”, yoğčï (<yoğ “aza”) “azachi”, ayğučï (<ayğu “maslahat”) “maslahatchi”, emči (<em “davo”) “tabib”, bitigči (<bitig “xat”) “kotib”.
   
2. 
   -lïq, -lik//liğ, lig//-luq, -lük//-luğ, -lüg qo‘shimchasi. Lablanmagan unlili qalin negizga –lïq, ingichkasiga –lik, lablangan unlili qalin negizga –luq, ingichkasiga –lük shakli qo‘shiladi: ačlïq (<ač “och”) “ochlik”, yemišlik (<yemiš “meva”) “mevazor”, qamïšlïğ (<qamïš “qamish”) “qamishzor”, täblig (<täb “yalgʻon”) “yalgʻonchi”, burunluğ (<burun “burun”) “burunduq”, borluq (<bör
   

“may, sharbat”) “uzumzor”, künlük (<kün “kun”) “kunlik”.

3. 
   -qan (xan), -kän//-ğan, -gän qo‘shimchasi laqab, unvon, geografik va astronomik nomlar tarkibida uchraydi. Qalin negizga –qan, ingichkasiga – kän varianti qo‘shiladi: täŋrikän (<Täŋri “Xudo”) “xudojoʻy”, bazğan (<baz-bas “bosmoq”) “bosuvchi”, yetikän (<yeti “yeti”) “Yetti qaroqchi”, Qadïrqan (<qadïr “qiyin, qattiq”) “Qadirqan (hozirgi Xingan)”.
   
4. 
   -qaq, -käk//-ğaq, -gäk//ğuq, -gük affiksi otga qo‘shilib, mahdudlik, chegaralanganlik, fe’lga qo‘shilganda esa qurol, vosita ma’nosini bildiradi. Jarangsiz undosh bilan tugagan qalin negizga –qaq, ingichkasiga –käk varianti qo‘shiladi: qïzğaq (<qïz “ochkoʻz”) “yomonlik”, orğaq (<or “oʻrmoq”) “oʻroq”, qačqaq (<qač “qochmoq”) “qochoq”, qazğuq (<qaz- “qazimoq”) “qoziq” va h.k.
   
5. 
   -qu, -kü//-ğu, -gü qo‘shimchasining ham negizga qo‘shilish tartibi bundan oldingi qo‘shimchaniki singari bo‘lib, mavhumlik ma’nosini bildiradi: belgü (<bel “tepalik”) “belgi”, oğlanğu (<oğlan “oʻgʻlon”) “yoshlik, bolalik”, esängü (<esän “eson”) “esonlik, omonlik”, inčkü (<inč “tinch”) “tinchlik”.
   
6. 
   -taš, -täš//-daš, -däš qo‘shimchasi hozirgi o‘zbek tilidagi –dosh ning o‘zidir. Negizga qo‘shilish tartibi bundan oldingi qo‘shimchaniki singaridir: qadash (<qa “qarindosh”) “tug‘ishgan”.
   
7. 
   -š qo‘shimchasi undosh bilan tugagan so‘zlarga birikkanda, oldiga tor unli qo‘shiladi: bağïš (“bog‘, boylam”) “arqon”, küsüš (“istamoq”) “istak”, bögüš (“dono”) “tushunish”, alqïš (“maqtamoq”) “maqtov, alqov”, uruš ( “urmoq”) “urush”.
   
8. 
   -sïq, -suq, -sük qo‘shimchasi. Birinchi varianti qalin negizga, ikkinchisi ingichka negizga qo‘shiladi. Otdan ot yoki sifat yasaydi: kün batsïq ( “botmoq”) “Gʻarb”, kün toğsuq ( “tugʻmoq, chiqmoq”) “Sharq”, bağïrsuq ( “jigar”) “ichak”.
   
9. 
   –m(-im, -ïm, -um, -üm) qo‘shimchasi undosh bilan tugagan negizlarga qo‘shilganda, oldida bir tor unli paydo bo‘ladi. Bu unlining sifati negizning qalin- ingichkaligi va tarkibidagi unlining lablangan-lablanmaganligiga bog‘liq. Fe’ldan anglashilgan harakat bilan bog‘liq narsa-predmetni bildiradi: alïm (“olmoq”) “qarz”(qarz berganga nisbatan), berim ( “bermoq”) “qarz”(qarzdorga nisbatan), ölüm (<öl- “o‘lmoq”) “o‘lim”, kädim ( “kiymoq”) “kiyim”.
   
10. 
    –n, -in, -ïn, -un, -ün qo‘shimchasi. Negizga qo‘shilish tartibi –m niki singari bo‘lib, fe’l bildirgan harakat natijasida paydo bo‘lgan predmetni anglatadi: aqïn (“oqmoq”) “sel”, terin (“termoq”) “jamoa”, bulun (“topmoq”) “asir”, egin (<eg- “egmoq”) “yelka”.
    
11. 
    –ma, -mä qo‘shimchasi. Qalin negizga –ma, ingichka -mä varianti qo‘shiladi. Fe’l anglatgan harakat natijasida paydo bo‘lgan va shu harakatni bajaruvchini ifodalaydi: yelmä (“yelmoq”) “tez otliq guruh”, kesmä (<kes “kesmoq”) “kokil”.
    
12. 
    -q, -k, -ğ, -g, -ïğ, -ig, -uğ, -üg, -ïq, -ik, -uq, -ük qo‘shimchasining ham negizga qo‘shilish tartibi –m, -n affikslari singari bo‘lib, fe’l ifodalagan harakatni bajaruvchi va shu harakat bilan bog‘liq predmetni anglatadi: qaraq (<qara- “qaramoq”) “koʻz qorachiği”, yazuq ( “yomonlik qilmoq”) “gunoh”, töšäk
    

(<töšä- “toʻshamoq”) “toʻshak”, ornağ (<orna- “oʻtirmoq”) “oʻrindiq”, qapïğ (<qap- “yopmoq”) “eshik”, tutuğ (<tut- “tutmoq”) “garov”, bilig (körüg (<kör- “ko‘rmoq”) “kuzatuvchi, aygʻoqchi”, bitig (<bit- “bitmoq”) “xat, yozuv”, yaruq (<yaru- “yorishmoq”) “yorugʻ, nur”.

13. 
    -č qo‘shimchasi mavhum ot yasaydi: saqïnch (saqïn- “o‘ylamoq, eslamoq”) “o‘y, fikr”, ökünč (<ökün- “o‘kinmoq”) “oʻkunch”, ötünč (<ötün- “o‘tinmoq”) “oʻtinch”, tarqanč (<tarqan- “tarqalmoq”) “tarqalish”, qïlïnč (<qïlïn- “amalga oshmoq”) “ish, qiliq”.
    
14. 
    -ču, -čü qo‘shimchasi qalin negizga –ču, ingichkasiga –čü shakli qo‘shiladi: abïnchu (<abïn- “ovin”) “ovinchoq”, erinčü (erin- “erin”) “ayb”.
    
15. 
    –t qo‘shimchasi fe’ldan anglashilgan harakatni predmetlashtiradi: adïrt
    

(adïr- “ayirmoq”) “farq”.

16. 
    –a, -ä, -ï, -i qo‘shimchasi. Bu qo‘shimcha variantlarining qo‘shilishi negizning qalin-ingichkaligi va tarkibidagi unlining lablangan-lablanmaganligiga bog‘liq. Harakat natijasini anglatadi: qaya (<qay- “qayrilmoq”) “qoya”, yazï (<yaz- “yoymoq”) “cho‘l, dala”, egri (<egir- “buramoq, aylantirmoq”) “egri”.
    
17. 
    -ğa,-gä qo‘shimchasi. Negizga qo‘shilish tartibi yuqoridagi qo‘shimchaniki singaridir. Fe’l bildirgan harakatga ega shaxsni anglatadi: bilgä (<bil- “bilmoq”) “olim, dono”, ögä (< ög- “anglamoq”) “oqil”.
    
18.