May toshkent viloyati Chirchiq Davlat Pedagogika universiteti Gumanitar fanlar fakulteti O'zga tilli guruhlarda rus tili rtu 21/2 guruh 2-bosqich talabalari Abdunazarova Mavluda Eshonqulova Zebo Fan: Hozirgi o'zbek adabiy tili Fan
Yüklə 442,37 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
ASOSIY QISM
Ma’lumki, ta’lim tizimidagi barcha fanlar, xususan, ozbek tili darslarida ham ta’limning didaktik materiallardan, o‘yin-mashq usullaridan, ko‘rgazmali vositalardan foydalanish yaxshi natija beradi. Bu haqda qator mutaxassislar, jumladan, R.Ishmuhamedov, A.Nisanbaeva, B.To‘xliev, K.Usmonova kabi tilshunoslar o‘zlarining tadqiqot ishlarida, monografiyalar va maqolalarida fikr yuritganlar. Ona tili darslarida so‘z turkumlari mavzularini, xususan ot so‘z turkumini o‘qitishda grammatik topshiriqlar, ko‘rsatmali vositalar, tarqatma materiallardan foydalanish orqali o‘quvchilarda ko‘nikma va malakalar hosil qilish, didaktik vositalarning ta’lim jarayonidagi o‘rni, unga xos xususiyatlarni tahlil qilish samarali natijalar beradi.O‘quvchilar morfologiyaga oid dastlabki ma’lumotlar bilan boshlang‘ich sinflarda tanishadilar. So‘zlarni otlar, sifatlar, sonlar, fe’llar, olmoshlar, yordamchi so‘zlar kabi guruhlarga ajratish boshlang‘ich sinfdan ularga ma’lum. Ona tilining izchil kursidan beriladigan bilim, malaka, ko‘nikmalar avvalo boshlang‘ich sinflarda egallangan bilimlar, malaka va ko‘nikmalarning mantiqiy davomi sanaladi. Maktabda morfologiyani o‘qitishning ham ilmiy, ham amaliy zaruriyati bor. Uning ilmiy zaruriyati shundaki keyingi bosqichda o‘rganiladigan “Sintaksis” bo‘limi bevosita morfologiya bilan bog‘langan. Chunki kelishik, egalik va shaxs-son qo‘shimchalari garchand morfologiya obyekti sanalsa-da, ammo ular gap qurilishida so‘z va so‘z birikmalari orasidagi sintaktik aloqani ta’minlovchi vosita sanaladi. Qo‘shimcha gap 109 2023 MAY sintaksisini o‘rganishning bevosita yordamchi so‘zlar bajaradigan vazifalar bilan aloqadorligi hisobga olinsa, morfologiya yanada muhimroq ahamiyat kasb etadi. Shunday qilib, maktab morfologiya kursi quyidagi vazifalarni hal qilishni ko‘zda tutadi: - o‘quvchilarni so‘z yasashga, so‘zning yangi shakllarini hosil qilishga o‘rgatish; so‘z zaxirasini oshirish, so‘zdan to‘g‘ri va o‘rinli foydalanish malakalarini kengaytirish; - so‘zlarning aloqa-munosabat shakllaridan foydalanish malakalarini kengaytirish; - ilmiy savodxonlikni takomillashtirish; - gap guruh va matn yaratish malakalari ustida ishlash; - DTSda ko‘zda tutilgan talablar asosida har bir mavzuni o‘rganish jarayonida uni izchillik bilan amalga oshirish. O‘qituvchi o‘quvchilarga so‘z turkumlari haqida ma’lumot beradi. Mavzu bo‘yicha o‘rganilgan bilimlarni tkarorlash uchun lug‘at diktanti yozdirishi mumkin. Lug‘at diktanti Uy, to‘y, tosh, chaqmoq, momaqaldiroq, daraxt, majlis, odob, azob, do‘stlik, kitob, ishchi, go‘zal, kichik, shirin, bilimli, oq, o‘qi, yoz, chok, kel, o‘yla, ishladi, uxladi, suhbatlashdi, so‘zladi. Diktant yozib bo‘lingach, o‘quvchilar har bir so‘zning lug‘aviy ma’nosini sharhlashlari va uning qaysi so‘z turkumlariga qarashli ekanligini aytishlari lozim bo‘ladi. 1 – topshiriq. 1. Uy – odamlar yashaydigan, deraza, eshik, tomi bor bino: uy – nima? So‘rog‘iga javob bo‘ladi, ot – so‘z turkumiga kiradi. 2. To‘y – tantana, beshik to‘yi, nikoh to‘yi, xatna to‘yi, oltin to‘y kabi tantanali marosim; to‘y – nima? so‘rog‘iga javob bo‘ladi, ot so‘z turkumiga kiradi. 3. Ishchi - biror foydali mehnat bilan shuІullanuvchi shaxs; kim? so‘roiga javob bo‘ladi, ot. 110 2023 MAY 4. Go‘zal – ma’nodoshlari: chiroyli, ko‘rkam, jozibali; qanday? so‘roІiga javob bo‘ladi, sifat. 5. O‘qidi, ishladi – tugallangan harakat ma’nosini bildiradi: qiziqib o‘qidi, tinmasdan ishladi, fe’l. 2 – topshiriq. Mazkur so‘zlar bilan so‘z birikmalari hosil qiling, gaplar tuzing. Kim? nima? qanday? nima qildi? nima qiladi? so‘roqlariga javob bo‘lgan so‘zlarning tagiga chizing. Ularning qanday so‘z turkumiga qarashli ekanligini aytib bering. 3. Ot, sifat, fe’l turkumlariga oid so‘zlarni ajratib guruhlang. Shu tariqa lug‘at diktanti tarkibidagi so‘zlar og‘zaki sharhlansa, o‘quvchilarda: - tafakkur doirasi kengayadi; - fikr ifodalash ko‘nikmasi rivojlanadi; - nutqda so‘z qo‘llash malakasi shakllanadi; - so‘z turkumlari yuzasidan egallangan bilimlar umumlashtiriladi. Mustaqil so’ z turkumlaridan biri ot so‘z turkumi hisoblanadi. Otning predmet nomini bildirishi kim? nima? so‘roqlariga javob bo‘lishi, atoqli otlarning bosh harf bilan yozilishi, otlarga qo‘shiladigan kelishik qo‘shimchalari boshlang‘ich sinflardan o‘quvchilarga ma’lum. Mazkur so‘z turukumini o‘rganishda avvalo ana shu o‘rganilganlarni xotirada tiklash maqsadida qayta xotirlash va qisman ijodiylikka asoslangan ta’limiy mashqlar o‘tkaziladi. Takrorlash jarayonida “predmet” tushunchasiga kengroq to‘xtalish lozim. Predmet deganda nafaqat qo‘l bilan ishlash, ko‘z bilan ko‘rish yoki o‘lchash mumkin bo‘lgan narsalar, balki umumiylikni ifodalovchi nomlar ( ovqat, imorat), tabiat hodisalari va turli voqealarning nomi (toshqin, zilzila, momaqaldiroq), harakat nomlari (bilim, terim), belgi-holat nomlari (baxillik, saxiylik, ozodlilik, tashvish) ham tushiniladi. Otning lug‘aviy ma’nosi, morfologik belgilari va sintiktik vazifalariga oid zaruriy bilim, malaka va ko‘nikmalar, asosan, amaliy ishlar orqali o‘quvchilar ongiga singdiriladi. Dastur talabiga ko‘ra mazkur so‘z turkumi yuzasidan o‘quvchilarni otning lug‘aviy shakllari (son shakli, kichraytirish shakllari) atoqli va turdosh otlar, atoqli otlar, ularning 111 2023 MAY turlari va imlosi, kishi nomlari, o‘rin-joy nomlari (toponimlar) va ularning imlosi, mahsulot nomlari va imlosi; turdosh otlar va ularning guruhlari (aniq va mavhum otlar, aniq otlarning ma’noviy guruhlari, shaxs otlari, qavm-qarindoshlik otlari, kasb-koriga ko‘ra shaxs otlari, shaxsni boshqa jihatlariga ko‘ra atovchi otlar, shaxs otli birikmalar, hayvonot nomlari (zoonimlar), daraxt va o‘simlik nomlari, narsa-buyum otalari, modda-ma’dan, xomashyo anglatuvchi otlar, o‘rin-joy (makon) otlari, payt (zamon) anglatuvchi otlar, mavhum otlar yuzasidan zaruriy bilim, malaka va ko‘nikmalar bilan qurollantirish ko‘zda tutilgan. “Ot” so‘z turkumini o‘rganish bu turkum haqida umumiy ma`lumot berish bilan boshlanadi. O‘quvchilar Toshkent, Buxoro, “G‘uncha”, “O‘zbekiston ovozi”, Ro‘zimurodova, gul, qo‘shiq, non, tuz, go‘zallik, sog‘lik, san`at, nafosat singari otlarning har biriga so‘roq berish va guruhlarni mustaqil davom ettirish, har bir guruhdagi otlar uchun umumiy bo‘lgan ma’noni aniqlash va sharhlash orqali boshlang‘ich sinflarda egallangan bilimlarni xotirada tiklash va uni mustahkamlash imkoniyatiga ega bo‘ladilar. Bu mustaqil ishlarni bajarish natijasida ular quyidagi xulosaga keladilar: Kim? Nima? so‘roqlariga javob bo‘lib, yakka shaxs, narsa nomlarini, bir turdagi jonli va jonsiz narsa-buyum, voqea-hodisa, harakat-holatlarni atab keladigan so‘zlar ot turkumiga kiradi. Shundan so‘ng “Otlarning lug‘aviy shakllari” mavzusi o‘rganiladi. O‘quvchilar otlarning son shakllari bilan tanishar ekanlar, daraxt-daraxtlar, uy-uylar singari so‘zlarning shakli ustida ishlaydilar, ko‘plik ma’nosini ifodalovchi boshqa vositalarni aniqlaydilar; bu so‘zlar ishtirokida gaplar tuzib, ko‘plikni ifodalovchi qo‘shimchalar ma’nosini sharhlaydilar. Atoqli otlar o‘rganilar ekan, avvalo atoqli otlar jumlasiga kiradigan so‘zlar ustida ish olib boriladi. Chunonchi berilgan so‘zlarni: 1) kishilarning ismi, familyasi, taxallusini ifodalovchi otlar; 2) jug‘rofiy nomlar; 3) turli tashkilot, korxona, muassasa nomlari; 4) planeta va yulduzlarning nomi; 5) tarixiy hodisalar, ro‘znoma, oynoma va ilmiy muassasalarning nomlari; 6) hayvonlarga maxsus qo‘yilgan nomlar kabi guruhlarga 112 2023 MAY ajratish, hosil bo‘lgan guruhlarni mustaqil davom ettirish “belgi nomi- turdosh ot” qolipli qo‘shma toponimlar, “belgi nomi atoqli ot” qolipli jug‘roviy nomlar ro‘yxatini tuzish singari ijodiy-amaliy ishlar o‘quvchilarning imlo savodxonligini oshirish va so‘z zaxirasini kengaytirishda muhim ahamiyatga ega. O‘qituvchilarning so‘z zaxirasini shaxs otlari bilan boyitish uchun matndan shaxs otlarini ajratish, tub va yasamalariga ko‘ra guruhlash, ajratilgan so‘zlarga ma’nodosh va uyadosh so‘zlar tanlab guruhlarni kengaytirish, -chi, -vchi, -uvchi, -dosh, -kor, -zor, - shunos kabi qo‘shimchalar yordamida shaxs otlari hosil qilish, juft shaxs otlari lug‘atini tuzish ularning imlosi ustida ishlash kabi ijodiy-amaliy topshiriqlar bajariladi. O‘quvchilar egallagan bilimlarga asoslanib,istagan matndan otlarga so‘roq berish orqali ularni aniqlashga erishgach, bu otlar predmetning aniqligi, ya`ni ishlash, ko‘rish o‘lchash mumkinligi va mumkin emasligiga qarab aniq va mavhumlarga ajratadilar hamda hosil bo‘lgan guruhlarni mustaqil davom ettiradilar. Masalan: Yüklə 442,37 Kb. Dostları ilə paylaş:
|