Mazmuni: kirisiw I bap ózbekstan respublikasiniń paydali qazilmalari…6

2.2. METALLI PAYDALI QAZILMALAR
Qirǵizstan aymaǵında temir metallı kánleri arasında Tyan-Shanniń zárúrli strukturalıq sızıǵı boylap Sankólden 50 km batısqa hám 180 km shıǵısqa sozılǵan, keńligi 30-40 km bolǵan jerdiń áyyemgi formatsiyalardaǵi tóplanǵan shógindi-metamorfogen kánler joqari kórsetkishke iye (kánlerdiń Jetimtaw toparı). Metallı deneler subqatlamli hám linza tárizli sırtqı kórinislerge iye. Olardıń jónelis boyınsha ortasha uzınlıǵı 300 m qalıńlıǵı bir neshe on metrlerdi quraydı. Jetimtaw temir metalları kánleriniń boljaw rezervleri 3,8 mlrd. tonna dep bahalanadı.
Alyuminiyli metallar boksit kánleri, nefelinli sienitler, andaluzit-sillimanitli slanetsler, alunit hám kaolin kánlerden quram tapqan. Orta karbon hám keshki trias-erte yura jasındaǵı boksitler Ferǵana oypatliǵi taw shetleri hám de Turkstan hám Alay dizbeklerinde málim.
Nefilinli sienitlar Arqa, Orta hám Qubla Tyan-Shanniń kóplegen rayonlarında málim. Sandıq hám Ótlek dızbeklerinde nefelinli jinisler glinozyomli shiyki zati káni retinde razvedka etilgen. Olarda glinozem muǵdarı joqarı bolǵan uchastkalar (Sandıq dızbeginde 19,2% hám Ótlek dızbeginde 22,6%) ajıratılǵan.
Andaluzit-sillimanitli slanetsler Talas dizbegi proterozoy qatlamalari arasında rawajlanǵan, biraq glinozyomli shiyki zati retinde úyrenilmegen.
Alunitler hám kaolinler Qirǵizstan respublikasınıń kóplegen rayonlarında málim, biraq glinozyomǵa rejeli úyrenilmegen.
Volframli metallar tiykarinan eki: kántakt-metasomatik (skarnli) hám gidrotermal gruppalarınan ibarat. Sheelitli skarn metall deneleri Orta Tyan-Shanda (Qumbel, Qasqasuw, Turegeldi, Keńsuw kánleri) keń rawajlanǵan bolıp, bunda olar qal-qallı metallasiwǵa iye linzatárizli metasomatik tuwındılar retinde granitoidli dızbeklerdiń ekzokántakt bólimlerinde rawajlanǵan. Gidrotermal volframli metallar (volframit hám sheelit) kvars-túrmelinli hám kvars tamırlarında qalay menen birgelikte Qubla Tyan-Shanniń qubla-shiǵis bóleginde Sarijaz volfram-qalay metalli rayonında ushraydı.
Mıs metalli kánler túrli sanaat-genetikalıq gruppaları: mıs-porfirli (Taldibulaq, Andash, Qarakól kánleri) hám skarnli kánlerden (Qurutegerek hám b. kánler) ibarat; misli qumtaslar hám gidrotermal tamırlı deneler hám de metalli zonalar kánleri adette onsha úlken bolmaǵan ólshemlerge iye.
Mıs-porfirli kánler dioritlar hám granodioritlardiń paleozoy intruziyalari menen baylanıslı. Metallarda mistiń muǵdarı 0,2 den 0,6% ge shekem ózgeredi. Joldas komponentleri - molibden hám túp metallar.
Qalay mádanli kánler hám nıshanalari Qirǵizstandıń barlıq qatparli wálayatlarında bar. Olar qalay kánleriniń ámelde barlıq málim formatsion gruppalarǵa tiyisli.
Qalay pegmatitlar formatsiyasina Turkstan dizbegindegi nıshanalar tiyisli bolıp, bunda qalay hám slyudaǵa iye bolǵan júzlegen pegmatit tamırları málim. Greyzenli formatsiyaniń tipik hám killeri - Tyan-Shan-Terskey Alataw dizbegindegi, Qızılsuw hám Shatqal dizbegindegi Uzınbulaq kánleri bolıp tabıladı. Olarda kassiterit menen bir qatarda volframit, sheelit hám basqalari ushraydı.
Skarn formatsiyasiniń kóp sanlı qalay kánleri Qırǵısh dizbeginiń batıs bóliminde (Beregovoe, Chirkanak hám basqalari) rawajlanǵan. Kassiterit-sulfidli formatsiyaǵa Talas dizbeginde Chat-Qaraǵay hám Kókshaǵaltaw dizbegindegi Saribulaq kánleri tiyisli.
Kassiterit-kvars-silikatli formatsiyaǵa Qirǵizstan shıǵısındaǵi (Sarjaz volfram-qalayı metalli rayonında ) granitoidler hám terrigen tuwındılar arasında rawajlanǵan kóp sanlı kassiteritli, volframitli, sheelitli hám flyuoritli kvars-túrmelinli tamırlar kiredi.
Stratiformli gruppa aǵı qorǵasın-cinkli kánleri Orta Tyan-Shan gertsin strukturalarında (Shatqal dizbegi, Ǵohám-Sumsor rayonı, Maldataw dizbegi) rawajlanǵan. Arqa Tyan-Shanniń gertsin tektogenezinde aktivlasqan bir qatar kaledon strukturalaridaǵi magmatik hám shógindi tuwındılarda muzdıń jarıǵılıq -metasomatik qorǵasın-cinkli metalli deneler (Boordi, Aqtuz, Aqqól, Qorǵan, Shanik, Shirǵiy, Arsin hám basqalari) keń tarqalǵan.
Qirǵizstan Respublikası Orta Aziya sınaplı provintsiyasiniń oraylıq bólegin iyeleydi. Sınaptıń kánleri hám kánleri eki metalli aymaqta: Qubla-Ferǵana hám Zarafshan-Gissarda tóplanǵan. Qubla-Ferǵanada sınap-surmali aymaqta sınap kánleriniń tómendegi sanaat gruppaları: jasperoidli (Xaydarkán), listvenitli hám karbonatlı (Adirkól, Kursali, Birksuw, Sinap) ajratıladı. Sınap metallasiwi adette surmaniki menen birge rawajlanadı. Qirǵizstan Respublikası sınap rezervleri boyınsha ǴMDA mámleketlerinde joqarı orındı iyeleydi.
Surmali metallar Orta Tyan-Shanniń Shatqal-Qurama hám Qubla Tyan-Shanniń Ferǵana -Kókshaǵaltaw regioninde tarqalǵan.
Shatqal-Qurama regioniniń Terek-Kassan metalli rayonında Tereksay hám Kassan; Ferǵana -Kókshaǵaltaw regioninde - Qubla-Ferǵana sınap-surmali aymaǵinda Qademjay, Arqa Aqtas hám Abshir surma kánleri bar.
Surma kánler jasperoid-antimonitli metall formatsiyasin quraydı. Tiykarǵı metalli mineralı - antimonit.
Alay dizbeginiń arqa bóleginde Irkesh-Savoyard metalli rayonında jaylasqan bolıp, bunda silur-devannıń slanetsleri arasında úlken qıyalıqta jatiwshi jer jarıqları zonasında surma-polimetalli metallasiw rawajlanǵan bolıp, ol tiykarinan kvars-karbonat-jemsonitli metallardan quram tapqan.
Altın kánleri eń zárúrli esaplanadı. Házirgi waqitta Qirǵizstanda altınnıń 8 túpkilikli kánleri - Qumtar, Makmal, Sultansari, Terekkán, Ishtamberdi, Jamǵir, Qaraqaziq hám Levoberejnoe islep turıptı.
Olardıń arasında eń irisi Qumtar káni esaplanadi. Ol Orta Tyan-Shanniń arqa bóleginde, teńiz júzesinen shama menen 4000 metr biyikte, Íssıkól wálayatında, Qirǵizstan paytaxtı Bishkek qalasınnan 350 kilometr aralıqta jaylasqan. Kán 1976 jılı ashılǵan. Sol waqitta kánniń rezervleri shama menen 716 tonna dep bahalanǵan.
Shashilma altındı qazip alıw jumısları Jalolabad wálayatındaǵı Sulıwtegerek, Qaratóba, Buzıq, Baymaq, Ishtamberdi, Chanach kánlerinde, Narın wálayatındaǵı Qumbelsuw hám Kindi hám de Shu wálayatındaǵı Toǵaylı hám Qarabulaq kánlerinde dawam etpekte.
Keyingi úsh jıl dawamında ush altın metalli islep shıǵarıw - Ishtamberdi, Qaraqaziq, Jamǵir kánlerinde jolǵa qoyılǵan. Taldibulaq, Levoberejniy hám Bózumaq qurılıp atır. Taǵı 12 kán texnikalıq-ekánomikalıq bahalanıw hám proektlestiriw basqıshılarında turıptı.