Mazmuni: kirisiw I bap ózbekstan respublikasiniń paydali qazilmalari…6

JUWMAQ
Paydalı qazilmalar, mineral shiyki zatlar - Jer qabıǵinda qatti, suyıq hám gaz túrizli jaǵdaylarda ushiraytuǵın, túrli geologiyaliq processler nátiyjesinde tóplanǵan hám de muǵdarı, sapası, jaylasıw sharayatlarına qaray sanaatta isletiwge jaramli bolǵan tábiyiy mineral elementler. Paydalı qazilmalar túrli kánlerdi payda etedi. Payda bolıw sharayatına qaray paydalı qazilmalar kánleri ceriyalar - sedimentogen (gipergen), magmatogen (gipogen) hám metamorfogen kánlerge bolinedi (Gipergen kánler, Gipogen kánler, Metamorfogen kánler). Geologiyaliq dáwir jaǵinan paydalı qazilmalar kánleri ishinde arxey, proterozoy, rifey, paleozoy, mezozoy hám kaynozoy jasındaǵı kánler pariqlanadi. Qáliplesiw órini tárepinen geosinklinal (qatparlanǵan oblastlar) hám platformalardaǵi kánler boladı. Qanday tereńlikte payda bolıwına qaray, paydalı qazilmalar kánleri ultraabissal (10 -15 km den tereń), abissal (3-5 km den tereń), gipabissal (1,5 km tereńlikte jaylasqan) kánlerge bólinedi. Paydalı qazilmalar úsh gruppaǵa: metalli, metalli emes hám janiwshilarǵa bólinedi. Metalli paydalı qazilmalar sap metallar, qara, reńli, siyrek hám radioaktiv metall kúni, sonıń menen birge, kemde-kem ushraytuǵın jer elementlerinen ibarat. Metalli emes paydalı qazilmalarǵa taw-kún ximiya shiyki zatlari (túrli duzlar, gips, barit, altınkukirt, fosforitler, apatitler). Neft, janiwshi gaz, taskómir hám qońir kómir, torf, janiwshi slanetsler janiwshi paydalı qazilmalarǵa tiyisli. Fizikalıq jaǵdayına kóre, qattı (qazilma kómirler, kún, rudali emes paydalı qazilmalar), suyıq (neft, mineral suw) hám gaz túrizli (janiwshi tábiyiy hám inert gazlar) paydalı qazilmalar boladı. Mineral resurslar mámleket, kántinent yamasa dúnya jerlerindegi Paydalı qazilmalar jıyındısı bolıp, sanaat óndirisiniń zárúrli tarmaqları (energetika, qara hám reńli metallurgiya, ximiya sanaatı, qurılıs) rawajlanıwı negizi esaplanadı.
Mineral resurslar sanaatda paydalaniwina qaray, bir qansha gruppalarǵa ajratıladı: a)janilǵi energetika resursları (neft, tábiyiy gaz, kómir, janiwshi slanetslar, torf, uran kúni); b) qara hám reńli metallurgiya shiyki zatlari esaplanǵan rudali resursları (temir hám marganets kúni, xromit, boksit, mıs, qorǵasın, rux, nikel, volfram, molibden, qalay, surma kúni, kemde-kem ushraytuǵın metallar kúni hám basqalar ); v) taw-kún ximiya shiyki zatlari (fosforit, apatit, as duzı, kaliy hám magniy duzları, altınkukirt jáne onıń birikpeleri, barit, brom hám yad quramlı eritpeler); g) tábiyiy qurılıs materialları hám rudali emes Paydalı qazilmalardiń úlken toparı, sonıń menen birge, bezew, texnikalıq hám qımbat bahalı taslar (mramor, granit, taw xrustali, granat, almaz hám basqalar); d) gidrotermal mineral resurslar (jer astı dushshı hám mineral suwi). Mineral baylıqlar kóp tábiyiy resurslardan ayrıqsha túrde qaytaldan tiklenmeydi. Dúnya okeanı suwi hám jer astı shor suwi mineral shiyki zatiniń zárúrli rezervleri esaplanadı.
Ózbekstan Respublikası aymaqlarında tarqalǵan paydalı qazilmalar mineral shiyki zatlardiń 118 túrin óz ishine aladı hám olar sanaatta keń qollanılıp atır. Házirgi kúńe kelip paydalı qazilmalardiń 2700 den artıq kánleri hám zapaslari tabılǵan. Ózbekstan Respublikası paydalı qazilmalari rezervleri Mámleket balansı (01.01.2013 jilgi jaǵdayi boyınsha) maǵlıwmatları boyınsha mámleketimizde 1717 kánler, sol qatarda: 235 uglevodorod, 136 túrli metallar, 3 kómir, 55 taw-metall, 26 taw-ximiya hám 30 ta reńli taslar shiyki zat ónimi, 615 qurılıs materialları hám 617 jer astındaǵı dushshı hám mineral suw kánleri bar.
Tajikstan aymaǵında Orta hám Qubla Tyan-Shan hám de Pamirdiń qatparli strukturaları hám eki taw aralıǵı oypatlıǵı: Tájik hám Ferǵana depressiyalari jaylasqan. Sonday eken, bul mámlekettiń jerinde túrli paydalı qazilmalardiń har qiyli túrleri bar ekenligin ańlatadı. Tajikstanda 360 tan artıq kánler hám mineral shiyki zatlardiń 50 túri razvedka etilgen. Tiykarǵı paydalı qazilmalari: Pamirda hám Qubla Tyan-Shanniń Gissar-Alay regioninde surma, sınap, margimush, bar, pezokvars, taw xrustali, optikalıq flyuorit, island shpati, lazurit, túp shpinel, volfram metalları hám altın (shashilma) kánleri tabılǵan. Arqa Tajikstan daǵı Qurama zonasında polimetalli metallar, kemde-kem ushraytuǵın metallar, pezooptik shiyki zati, sheelit, kómir kánleri bar. Tájik hám Ferǵana batiqlarinda neft, tábiyiy gaz, kómir, janiwshi slanetsler, As duzı hám túrli qurılıs materiallar kánleri bar. Tajikstan jer jariǵi zonalarında jaylasqan mineral bulaqlarǵa da ámeliy áhmiyetke iye (ıssı, narzan, geyde radioaktiv suw).
Qazaqstan Respublikası paydalı qazilmalarǵa bay bolıp, bul jerde janiwshi, rudali, rudasiz paydalı qazilma kánleriniń kópligi kóp tarmaqlı sanaat kárxanaların rawajlandırıwǵa múmkinshilik beredi Respublika paydalı qazilmalardiń kópligi tárepinen dúnyada aldınǵı orınlarda turadı.
Paydalı qazilmalardan ásirese, ximiya sanaatı ushın shiyki zatlarkópshilikti quraydı. Organılǵan iri fosforit kánleri tiykarinan Qarataw hám Aktyubinsk wálayatı aymaǵına togri keledi. Natriy sulfat kánleri Qubla hám oraylıq Qazaqstanda ushraydı, Iri palaw duzı kánleri Pavlodar hám Qızılorda wálayatlarında bolıp tabıladı. Iri kaliy duzı káni Aktyubinsk qasında tabılǵan.
Anıqlanǵan neft-gaz rayonlardı Kaspiy boyı pas tegisligi Mangishloq, Ústúrt, Arqa Aralbóyi, Tórlay botili, Arqa hám Qubla Qazaqstan Tog oralili oyıqlarına tuwri keledi.
Kómirdiń ulıwma geologik rezervi (400 den artıq kán) 140 mlrd. tonna átirapında bolıp, atap aytqanda Qarag anda háwizinde- 50 mlrd. t. Tórlay háwizinde 50 mlrd. t, Ekibastuzda-12 mlrd. t. Qaraǵanda kómir háwizinen tiykarinan toshkómir qazib Colinali, bul kokslanuvchi kómir bolıp tabıladı.