Мцяллиф адлы кимйяви реаксийалар

Komanda-I. Təcrübə 1. Kəsilmiş əlin sağalması
Hazırlanmalı: 1) 5% -li dəmir-3 xlorid məhlulu, 2) 5% ammonium xlorid məhlulu, 3)ağ dəsmal, 4) küt bıçaq, 5) pambıq
Təcrübə göstərən şagird deyir: siz sirkdə adamın barmağını kəsib, sonra da sağaldılmasını görmüsünüzmü? Mənə etibar edirsinizsə, bir adam gəlsin, əlini kəsim və sonra da bu “şəfa yaylığı” ilə dərhal sağaldım.
Əvvəlcədən təcrübəni onunla birlikdə hazırlayan şagird gəlib əlini ona uzadır. O isə belə deyir: biz hər hansı infeksiya törədicisinin yaraya düşməsinə yol verməmək üçün əvvəlcə əlin kəsiləcək yerini dezinfeksiya edirik.(kəsilmiş yerə pambıqla ammonium-rodanid məhlulu sürtür). Bıçağı dəmir-3 xlorid məhluluna batırıb kəsilmiş yerə sürtür. Bu zaman kəsilmiş yerdən qan axır. Qanın çox axmaması üçün “şəfa dəsmalı” ilə kəsilmiş qol silinir.Qol tamamilə salamatdır. Bu sirri kim aça billər? Yuxarı sinif şagirdləri bu sirri aça bilmədikdə qolu kəsilənən şagird yazı taxtasında reaksiyanının tənliyini yazıb dəmir 3-rodanidin qırmızı qan rəngli məhlul olduğunu aydınlaşdırır
FeCl₃+3NH₄SCN=Fe(SCN)₃+3NH₄Cl
Təcrübə- 2. Kimya stəkanında tüstünün əmələ gəlməsi
Hazırlanmalı:1)kimya stəkanı, 2)saat şüşəsi, 3)qatı xlorid turşusu, 4)qatı ammonium xlorid məhlulu.
Kimya stəkanının daxili divarı qatı HCl-la isladılaraq, dibinə 1-2 damla turşudan əlavə edilir Sonra saat şüşəsinin qabarıq tərəfi ammonium hidroksidlə isladılır və stəkanının ağzına qoyulur. Bir neçə dəqiqədən sonra stəkanının içində tüstü əmələ gəlməyə başlayır.Təcrübəni göstərən şagird bunun səbəbini izah edir və yazı taxtasında reaksiyanının tənliyini yazır.
HCl+NH₄OH=NH₄Cl+H₂O
Təcrübə- 3. Su ilə ocaq qalamaq.
Hazırlanmalı: 1) Bertole duzu, 2) kaliumpermanqanat, 3) sulfat turşusu, 4) spirt, 5)qlükoza, 6)dəmir lövhə, 7) quru çöplər, 8) pipet.
Təcrübə göstərən şagird deyir: siz bilirsiniz ki, tonqalı odla yandırarlar. Mən isə bu tonqalları (əvvəlcədən hazırladığı iki tonqalı göstərir) su ilə yandıra bilərəm. Sonra hər iki tonqalın üzərinə iki müxtəlif qabdan bir neçə damla maye tökür. Tonqallar alışıb yanır. Bu hadisəni kim aydınlaşdıra bilər?- sualı ilə dinləyicilərə müraciət edir.Yuxarı sinif şagirdləri cavab verə bilmədikdə təcrübə göstərən şagird belə izahat verir. Tonqalların birində kalium-permanqanat qatı sulfat turşusunda yoğrulub çöplərin altına qoyulmuşdur.Buraya 1-2 damla etil spirti əlavə etdikdə ocaq yanmağa başlayır. İkinci tonqalda isə çöplərin altında Bertole duzu və qlükoza qarışığı qoyulmuşdur.Belə qarışığa qatı sulfat turşusu ilə təsir etdikdə yüksək istilik alınır ki bu da yanmaya səbəb olur.Təcrübələrin nümayişi bitdikdən sonra müəllim qrupdakı şagirdlərdən birini çağırıb əvvəlcədən hazırladığı kimyadan maraqlı hekayəni danışmağı tapşırır və elan edir: indi də maraqlı bir hekayəni dinləyək.
Şagird: Arsen insanlara çox qədimdən (X-XI əsr) məlumdur. Onun kəşf olunmasını alman əlkimyaçısı Albert Maqnusla (böyük Albert) bağlayırlar və onu çox vaxt “arsenikum”adlandırmışlar.Arsenin adı rus ədəbiyyatlarında “мыший яд”-siçan zəhəri mənasını verən “mışyak” sözündən götürülmüşdür, belə ki, arsenin şirintəhər dada malik, una oxşar, ağ toz halında birləşməsindən (bunu ağ arsen də adlandırırlar-A₂O₃) siçanları, siçovulları və digər gəmiriciləri qırmaq üçün istifadə edirdilər. Arsen birləşmələrindən istifadə etməyin tarixçəsi hətta eramızın birinci əsrinə gedib çıxır.Qədim Yunan həkimi Dioskorid eramızın birinci əsrində arsenin birləşməsi olan Auripiqmentin (As₄S₄) yandırılmasından yuxarıda adını çəkdiyimiz ağ arsenin alınmasını təsvir edir.
Əvvəllər adamlar bir-birini arsen birləşmələri ilə zəhərləyirmişlər. Xüsusilə, Şah saraylarında padşahın kimdən xoşu gəlmirmişsə, xüsusi göstərişlə onun xörəyinə mütəmadı olaraq kiçik dozada arsen birləşməsi qatırmışlar ki,bu da nəticədə həmən şəxsin ölümünə səbəb olarmış və bunu hər kəs təbii ölüm kimi qəbul edərmiş.
Lakin 1836-cı ildə ingilis alimi Marş arsenin təyini reaksiyasını kəşf etdikdən sonra heç kəs heç kəsi arsenlə zəhərləməyə cürət etmədi.. Marş reaksiyası olduqca dəqiq və həssas analiz hesab olunurdu. Hətta 20 il əvvəl ölmüş insanın qəbrinin torpağından götürülmüş analizlə də o şəxsin arsenlə zəhərləndiyini müəyyən etmək mümkündür.Bunun isə tibbi-məhkəmə ekspertizası işlərində nə qədər böyük rol oynadığı aydındır.
Marş reaksiyasının mahiyyəti ondan ibarətdir ki, tədqiq olunan əşya (tük,sümük parçası və ya bədənin başqa orqanın hissəsi) sınaq şüşəsinə və ya kolbaya salınır, üzərinə sink parçası əlavə edilir, sonra xlorid turşusu tökülür və qarışıq qızdırılır.Əgər bədəndə arsen birləşməsi olubmuşsa, sınaq şüşəsinin üzərinə tutulmuş şüşə parçası qaralır (buna arsen güzgüsü də deyirlər). Marş reaksiyası aşağıdakı tənliyə əsaslanır:
Zn + 2HCl = ZnCl₂ + H₂
As₂O₃ + 6H₂ = 2AsH₃ + 2H₂O
2AsH₃ 2As + 3H₂
Yəni nəticədə alınan arsin qazı (AsH₃) arsenə parçalanır ki, o da şüşəni qaraldır