Mədəniyyət və turizm Mündəricat

 
Ədəbiyyat: Nərgiz Quliyeva, Ziyadxan Əliyev. Azərbaycan incəsənəti. I cild. Mənbələr. Bakı, “Bu ta” 
dizayn şirkəti, 2006, səh.96-100.  
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

90 
 
 
Xalçaçılıq sənəti 
 
Azərbaycanın xalçası sənəti 2010-cu il 15-18 noyabr tarixlərdə Keniya 
Respublikasının Nayrobi şəhərində keçirilən YUNESKO-nun Qeyri-maddi 
mədəni irs üzrə Hökumətlərarası Komitəsinin V sessiyasında YUNESKO-nun 
Bəşəriyyətin Qeyri-maddi mədəni irs üzrə Reprezentativ siyahısına daxil 
edilmişdir. 
 
Xalçaçılıq  özünün adi  toxuculuğa  əsaslanan  inkişafında  uzun  bir  təkamül  yolu  keçmişdir.  Eneolit 
dövründən məlum olan toxuculuğun mənşəyini Qobustandan tapılan Neolit dövrünə aid bitki xammalından sadə 
hörmə  metodu  ilə  müxtəlif  əşyaların  hazırlanması  üçün  işlədilən  alətlər  və  Kültəpədən,  Üzərliktəpədən, 
Sarıtəpədən, Xanlardan və s. tapılan Eneolit dövrünə aid gil, sümük tağalaqlar, iylər sübut edir. 
Tədq g iı 

---

91 
 
necə mühüm yer tutan sosial və milli fenomen daşıyıcısı olduğunu göstərir. Orta əsr Avropa səyyahlarının yazılarında 
da  Azərbaycan  xalçaları  haqqında  maraqlı  məlumatlar  vardır.  Təbrizdə  istehsal  olunan  nadir  parçalar  haqqında 
XIII  əsrdə  Marko  Polo  xəbər  vermişdir.  Genuya  tacirləri  həmin  parçaları  Avropaya  aparırdılar.  Dərbənd, 
Şamaxı,  Naxçıvan  və  digər  şəhərlərdə  olmuş  flamand  Rubruk  qeyd  etmişdir  ki,  burada  çox  yaxşı  xalçalar 
istehsal  olunur.  Azərbaycan  Ağqoyunlular  dövlətinin  (XV  əsr)  hökmdarı  Uzun  Həsənin  sarayında olan  gözəl 
xalçalar  barədə  venesiyalı  Ambrozio  Kontarini  xəbər  verir.  Səfəvi  hökmdarı  I  Şah  Abbasın  sarayında  olmuş 
alman imperatoru II Rudolfun e lu 
bm m

---

92 
 
hesab olunur. Xalçaçılıq sənətinə çox böyük təsir göstərmiş Təbriz miniatür rəssamlığı həmin dövrdə ən yüksək 
çiçəklənmə mərhələsinə çatır. 
XVI əsrdə Təbrizdə Azərbaycan Səfəvi hökmdarlarının himayədarlıq etdikləri və o zamanlar üçün çox 
böyük  sayılan  saray  emalatxanaları  fəaliyyət 
em
ə

---

93 
 
Cecim, əsasən, Qarabağ, Qazax, Naxçıvan, Şəki, Şirvan (Zərdab), Göyçə, Cənubi Azərbaycanda toxunur. 
Şirvanda cecim daha çox, ipəkdən, Qarabağda, Göyçədə yundan toxunur. Cecimlərdən döşənəcək və divar xalçası 
kimi  Azərbaycan  xalqının  məişətində  geniş  istifadə  olunur.  Ondan  vaxtilə  parça  kimi  qadın  və  kişi  geyimləri, 
döşəküzü, yüküzü, müxtəlif örtüklər, çanta, xurcun, yəhər qaşı və s. əşyalar hazırlanırdı. Cecimin bəzəkləri şaquli 
istiqamətli  enli  və  ensiz  zolaqlardan  ibarət  olur,  çox  vaxt  zolaqların  üzəri  müxtəlif  formalı  həndəsi  naxışlarla 
bəzədilir. Cecim, əsasən, üfüqi yer hanasında toxunur, eni 0,35-0,40 m-dək, uzunluğu isə 15-16 m-dək və daha artıq 
olur. Bu ölçülər cecimin toxunma texnikası ilə şərtlənir. 
Üfüqi dəzgahda toxunan cecimlərə "Yer cecimi", şaquli dəzgahda toxunan cecimlərə isə "Qara cecim" 
deyilir. Texnikasına və bədii xüsusiyyətlərinə görə cecimlər iki növə bölünür: Alaköynək və Həmyan cecimlər. 
Cecimlər  materialına,  texnikasına,  məişətdə  istifadəsinə,  bədii  xüsusiyyətlərinə  görə  İp  cecimi,  Ladı  cecim, 
Şəddə  cecim,  Yer  cecimi,  cecimi  parça  və  s.  adlandırılır.  XVI  əsr  Təbriz  miniatürlərində  təsvir  olunmuş 
cecimlər öz gözəllikləri ilə diqqəti cəlb edir. 
Kilimin əsas toxunma mərkəzləri Şirvan, Bakı, Qazax, Göyçə, Qarabağ və Təbrizdir. Məişətdə müxtəlif 
məqsədlərlə işlədilən bir sıra əşyalar kilim toxunuşlu olur. Ornament, naxışlar qısa çıxıntılar və diaqonal xətlərlə 
xarakterizə  edilir  ki,  bu  da  toxunma  texnikasından  irəli  gəlir.  Cənubi  Azərbaycanın  "Sənnə"  kilimləri  xüsusi 
sıxlığı,  incəliyi  və  zərif  işləmələri  ilə  fərqlənir.  Kilimlər  materialına,  texnikasına,  istifadəsinə,  bədii 
xüsusiyyətlərinə, toxunduğu yerə görə Dal kilimi, Çadır örtüyü, Gərdəklik qırmızı kilim, Namazlıq, Çaxmaxlı 
kilim, Saya kilim, Sənnə kilim, Şamaxı palazı, Şamt və s. adlandırılır. 
Şəddənin əsas istehsal mərkəzləri Qarabağ, Qazax, Naxçıvan, Cənubi Azərbaycan ( Ərdəbil, Meşqin, 
Muğan)  və  Göyçədir.  Məişətdə  şəddədən  mərasim  pərdələri  və  örtükləri,  qalın  toxunan  şəddədən  döşənəcək, 
divar örtüyü, nazik və zərif şəddədən isə parça kimi qadın və kişilərin geyiminin hazırlanmasında, həmçinin də 
süfrə və s. kimi istifadə edilir, balaca qırmızı şəddələr ayaq altına salınır. Şəddənin əsas üç növü olur: birrəngli - 
Şal şəddə; damalı - Dama-dama şəddə və məzmunlu - Zili və Dəvəli şəddələr. 
Şəddənin  əsas  xüsusiyyəti  şaquli  zolaq  və  damalarının  olması,  ara  sahəsinin  daha  çox  qırmızı-göy, 
qırmızı-qara  rənglərin  uyğunluğunun  üstünlüyü  ilə  seçilməsidir.  Qarabağ  şəddələri  üçün  isə  qırmızı  fon 
xarakterikdir. Şəddə sözünün kökünün "Şətrənc", "Şadevərd", yəni şahmat sözündən olduğu ehtimal edilir. 
Vərninin  əsas  istehsal  mərkəzləri  Qarabağ  (Bərdə,  Şuşa, 
Ağcabədi,  Cəbrayıl,  Ləmbəran),  Qazax,  Naxçıvan  və  Cənubi 
Azərbaycandır.  Vərnilərdən  pərdə,  yüküzü, döşənəcək,  örtük,  həmçinin 
dəyə  və  çadırların  dekorativ  bəzəyi  kimi  istifadə  olunur.  Muğanda 
vərnidən  döşənəcək  kimi  istifadə  etmək  üçün  altına  keçə  tikilirdi. 
Qarabağ  vərnisinin  ornamentinin  əsas  elementi  xalçanın  bütün sahəsini 
tutan,  S,  ya  Z  formalı  stilizə  olunmuş  əjdaha  təsviridir.  Əjdaha  bolluq 
rəmzi  kimi,  eləcə  də  evin,  ailənin,  qəbilənin  qoruyucusu  hesab  olunur. 
Vərni ornamentləri qədim dövrlərdə şər qüvvələrin rəmzi də sayılmışdır 
(əjdaha  ikili  səciyyəli  mifik  obrazdır).  Cənubi  Azərbaycanda  toxunan 
vərnilər  quş  və  ağac  təsvirləri  ilə  bəzədilir.  Vərnilər  iki  hissədən  ibarət 
toxunur  və  sonra  bir-birinə  tikilir.  Bu  səbəbdən  Qarabağda  (Ləmbəran) 
vərnilər  "həmyan",  yəni  ikiyanlı  adlandırılır.  Nyu-Yorkdakı 
Metropoliten-muzeydə  saxlanan,  XVIII  əsrə  aid  incə  naxışlı  vərni  öz 
gözəlliyi ilə seçilir. 
Zilinin  əsas  istehsal  mərkəzləri  Qarabağ,  Qazax,  Bakı,  Naxçıvan, 
Göyçə  və  Cənubi  Azərbaycan  hesab  olunur.  Zilidən  ibadət  xalçası,  pərdə, 
divar örtüyü, döşənəcək kimi istifadə edilir. Zilinin bəzəklərini stilizə edilmiş 
quş və heyvan rəsmləri, rəmzi təsvirlər, müxtəlif formalı həndəsi və nəbati 
motivli  ornamentlər  təşkil  edir.  Bakı  zililəri  zərifliyi,  zəngin  rəng 
çalarları  ilə  şöhrət  qazanmışdır.  X  əsrdə  Xoy,  Bərgi,  Ərcicə,  Əxlate, 
Naxçıvan, Bidlis zilinin toxunduğu məşhur məntəqələr idi. XVI-XVIII 
əsrlərdə  Qarabağ  (Cəbrayıl)  ipək  zilinin  toxunduğu  əsas  mərkəz 
olmuşdur.  
Sumaxın  ilk  əsas  istehsal  mərkəzi  Şirvan  (Şamaxı)  olmuş,  həmçinin  Cənubi  Azərbaycan  (Əhər, 
Mərənd, Urmiya), Qarabağ (Cəbrayıl, Laçın) və Naxçıvanda toxunmuşdur. Sonralar sumaxın istehsal mərkəzi 
Qubaya  keçmiş  və  XIX  əsrdə  xeyli  populyarlaşaraq,  Azərbaycanın  digər  bölgələrində  də  geniş  yayılmışdır. 
Sumaxdan məişətdə döşənəcək, divar örtüyü, kiçik ölçülülərdən - sumaxçalardan isə ibadət xalçası - namazlıq 
kimi  istifadə  edilir.  Sumaxın  bədii  tərtibatında  Şirvan,  Quba,  Qarabağ,  Gəncə  xovlu  xalçalarının 
kompozisiyalarından istifadə olunur. Sumaxlar texnikasına görə Qarımış fərş, ölçüsünə görə Sumaxça, Sumax 
palaz, Göllü pa-laz və s. adlandırılır. 

---

94 
 
Azərbaycan məişətində ənənəvi xalça məmulatlarından (məfrəş, xurcun, heybə, qaşlıq, çul, yəhərüstü, 
çuval, duzqabı, xaral, örkən, yolama, qaşıqqabı, çömçədan, ləmiqabağı, corab) geniş istifadə olunurdu. 
Ayrı-ayrı əyalətlərin xalçaçıları özlərinə məxsus kompozisiya, müxtəlif spesifik naxışlar əlavə etməklə 
sumaxları fərqləndirmişlər. 
Sadə xovsuz xalça toxunuşundan ağır xovlu xalça toxunuşuna keçilməsinin başlıca səbəbi iqlim şəraiti ilə 
əlaqədar  olmuşdur.  Bununla  belə  bədiilik  hissi,  gözəllik  duyğuları,  insanın 
həyatda,  yaratdığı  hər  bir  əşyada  əbədiliyi  görmək  istəyi  xalq  ustalarını 
naxışların zərif nüanslarını verməyə imkan yaradan, təbiətin zəngin boyalarını, 
rəng çalarlarını canlandırmağa qadir olan, əşyaya davamlılıq keyfiyyəti gətirən 
toxunuş üslubu axtarıb tapmağa məcbur etmişdir. Müəyyən tətbiq sahəsi olan 
müxtəlif xalçalar da belə toxunmuşdur. Bunlardan "Xalça", "Gəbə", "Dəst xalı 
(xalı-gəbə)",  "Puştu",  "Namazlıq"  kimi  döşəmə  və  divar  xalçalarını  və 
müxtəlif məişət təyinatlı xalça növlərini fərqləndirmək olar. Sonunculardan 
pərdə, taxtüstü (yataq örtüyü) və s. kimi istifadə olunan xalçalar qeyd oluna 
bilər. 
Xalça - orta ölçülü, uzunluğu, adətən, 2-2,5 m, eni isə 1-1,5 m olur. 
Azərbaycanın, demək olar ki, bütün xalçaçılıq mərkəzlərində toxunmuşdur. 
Gəbə  böyük  ölçülü,  hündür  xovlu,  qalın,  uzunsov  xalçadır.  Uzunluğu, 
adətən,  2,5-3,5  m,  eni  isə  1,5-2,5  m  olur.  Muğan,  Qarabağ,  Gəncə,  Qazax, 
Göyçə və s. bölgələrdə toxunur. 
Puştu (90x90 sm) kiçik ölçülü xovlu divar xalçasıdır. Azərbaycanın 
bütün  xalçaçılıq  mərkəzlərində  toxunan  puştular  divara  vurulur  və  yerdə 
oturub divara söykənən adamın kürəyini soyuqdan və rütubətdən qoruyur. 
Namazlıq  dini  ayinlə  əlaqədar  meydana  gəlmiş  ibadət  xalçası  olub, 
üstündə namaz qılmaq üçün istifadə edilmişdir (100x150 sm). "Mehrablı", "Tağı", "Canamaz", "Səccadə" və s. 
adlarla  da  yayılmışdır.  Namazlıqlar,  adətən,  bir  adamın,  bəzi  hallarda  isə  2-3  və  daha  çox  adamın  eyni  vaxtda 
ibadət  etməsi  məqsədilə  toxunurdu.  Namazlığın  kompozisiyasının  əsasını  mehrab  -  kiçik  tağ  qurşağı  yaradır, 
bununla  yanaşı  kompozisiyaya  Qurandan  ayələr  daxil edilir.  Namazlıqların  ilk  nümunələri  XVI  əsrdə  Təbrizdə 
toxunmuş və sonradan bütün müsəlman aləminə yayılmışdır. 
Dəst xalı (xalı-gəbə) böyük otaqlarda döşəməni örtmək üçün nəzərdə tutulmuş xüsusi xalça dəstidir. Dəst 
üç, dörd, yaxud beş xalçadan ibarət olur: mərkəzi xalı (150x600 sm), iki 
yan  gəbə  (100x600  sm),  başlıq  xalça  (100x350  sm)  və  ayaq-altı 
(100x350 sm). Bu xalçaların naxışları eyni olur, yalnız ölçülərinə görə 
bir-birindən fərqlənir. 
Azərbaycanda  xalçaçılığın  çoxəsrlik  inkişafı  ərzində  Quba, 
Şirvan, Bakı, Gəncə, Qazax, Borçalı, Göyçə, Qarabağ, Şuşa, Cəbrayıl, 
Naxçıvan,  Zəngəzur,  Təbriz,  Ərdəbil,  Zəncan,  Xalxal,  Urmiya, 
Qaradağ,  Mərənd,  Marağa  kimi  sabit  xalçaçılıq  mərkəzləri 
formalaşmışdır.  Bu  mərkəzlərin  inkişafı  bir  sıra  təbii-coğrafi,  tarixi, 
iqtisadi  amillərlə,  xüsusən  də  xalçaçılığın  əsas  xammal  bazası  olan 
qoyunçuluqla  bağlıdır  ki,  bunlar  da  tarixən  heyvandarlığın  geniş 
yayıldığı ərazilər olmuşdur. 
Hər bir mərkəzin xalçaları özünəməxsus, fərdi, bədii və texniki 
xüsusiyyətləri  ilə  seçilmiş  və  bunlar  təsə

---

95 
 
naxışlardan  ibarət  ornamentlər,  əsasən,  stilizə  edilmiş  bitki,  bəzən  isə  heyvan  motivləri  üslubundadır. 
Medalyonvarı kompozisiyalar geniş yayılmışdır. Quba xalçalarının ən parlaq kompozisiyaları "Qədim Minarə", 
"Qımıl", "Pirəbədil", bölgə üçün səciyyəvi kompozisiyalar isə "Alpan", "Quba", "Hacıqayıb" və s.-dir. Burada 
tək xalçalar, xalı-gəbə dəstləri və bir çox xovsuz xalçalar (sumaxlar, palazlar) və xalça məmulatları da istehsal 
edilir. 
Şirvan  xalça  məktəbinə  Şamaxı,  Mərəzə,  Ağsu,  Kürdəmir,  Qazıməmməd  və  s.  yerlərdə  toxunan  və 
Şirvan  xalçaları  adlandırılan  xalçalar  aiddir.  Bu  xalçalar  bədii  naxış  zənginliyi,  1  dm