Mədəniyyət və turizm Mündəricat
Yüklə 7,85 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Ədəbiyyat: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası. 25 cilddə. “Az ərbaycan” cildi. “ Xalçaçılıq” məqaləsi.
Bakı, 2007, səh.781-788. 99 Ailə və ailə məişəti Azərbaycan ərazisində ailənin təşəkkülü Eneolit dövrünün sonuna təsadüf edir. Tunc dövrünün sonunda isə artıq nəsli icmalar ailə icmaları ilə əvəz olundu. Dünyanın bütün xalqlarında olduğu kimi, azərbaycanlılarda da tarixi inkişaf prosesində ailənin tərkibi və strukturu ilə müəyyən edilən iki forması mövcud olmuşdur: böyük ailə, yaxud ailə icması və kiçik ailə. Böyük ailə üç, dörd və bəzən beş nəslin nümayəndələrindən ibarət olan ata, oğul, nəvə, nəticə və eləcə də qardaşların ailələrini birləşdirən kiçik ictimai kollektivdir. Azərbaycanın ailə icması üçün səciyyəvi cəhət onun üzvlərinin torpaq, əmək alətləri, mal-qara, ev, təsərrüfat tikililəri və ev avadanlığından ümumi istifadə, birgə istehsal və birgə istehlak idi. Bu xüsusiyyətlər ailə icmasını həm də cəmiyyətin kiçik təsərrüfat özəyinə çevirirdi. Azərbaycanda ibtidai icma quruluşunun dağılması nəticəsində ailə icmaları artıq kiçik ailələrə parçalanmışdı və orta əsr mənbələrində ailə icmaları haqqında, demək olar ki, məlumat verilmir. İslamın qəbulu ilə bağlı Azərbaycanda ailə və ailə məişəti yeni məzmun və forma alır. İslam əxlaq normalarına əsaslanan orta əsrlər ailə məişətində varislik ənənələri gözlənilmiş, burada müasir dövrədək köklü dəyişikliklər olmamışdır. Rusiya imperiyasında çar hökumətinin vergi siyasəti ilə bağlı XIX əsrdə Azərbaycanda ailə icmaları qismən bərpa olunurdu. Rusiya hökumətinin kənd cəmiyyətləri haqqındakı əsasnaməsinə uyğun olaraq, vergilər kənd əhalisinin sayına görə deyil, kənddəki "tüstülərin", yəni ailə təsərrüfatlarının sayına görə müəyyən edilirdi. Vergilərin ödənilməsi üçün cavabdeh olan kənd icmaları böyük ailələrin kiçik ailələrə parçalanmasının qarşısını almağa çalışırdılar. Hər bir yeni ailənin əmələ gəlməsi icmanın ödədiyi ümumi vergini artırırdı. Ailə icmalarının bərpasında böyük ailələrin də maraqları var idi. Kənd icmalarında torpaqdan birgə istifadə qaydalarına görə əkin yerləri və biçənəklər vaxtaşırı icma üzvləri arasında bölüşdürülürdü. Pay torpaqlarını əkib-becərmək üçün müəyyən miqdarda işçi qüvvəsi, qoşqu heyvanı, toxum və əmək alətləri tələb olunurdu. Kiçik ailələrin belə imkanları az olduğundan, çox vaxt pay torpaqlarını əkib-becərməyə gücləri çatmırdı. Ailə icmalarında isə qardaşların birlikdə kifayət qədər işçi qüvvəsi, qoşqu heyvanı, toxum və əmək alətləri olduğu üçün pay torpaqlarını birgə əkib-becərə bilirdilər. Azərbaycanda böyük ailə "qalıq" kimi mövcud olsa da, XIX əsrin sonu - XX əsrin əvvəllərində onlarda klassik ailə icmalarının qayda-qanunları, ənənələri hələ də saxlanılırdı. Ailə icmasına daxil olan bütün kiçik ailələr bir evdə birgə yaşayırdılar. Ailə icmasına onun ağsaqqalı başçılıq edirdi. Başçıya "baba", "dədə", "dadaş", "ağa", "qağa", "lələ" və sairə adlarla müraciət edirdilər. Ailə icması daxilində qarşılıqlı münasibətlər adətlərlə tənzim olunurdu. Ailə icma başçısının böyük hüquqları var idi. O, ailə üzvləri arasında vəzifə bölgüsü aparır, bütün təsərrüfatı idarə edir, ailə gəlirinin bölüşdürülməsinə nəzarət edirdi. Lakin mövcud etik normalar ailə daxilində və məişətdə ailə başçısının hakimiyyətini məhdudlaşdırırdı. Başçı mühüm məsələlərin həllində ailənin yaşlı üzvləri ilə, çox vaxt yaşlı qadınlarla məsləhətləşirdi. Ailə icması daxilində ağsaqqalın hörməti və nüfuzu da, onun belə məsələləri necə həll etməsindən asılı idi. Ailə icması daxilində ev işlərinə ailə başçısının arvadı və ya anası başçılıq edirdi. Hörmət əlaməti olaraq, ona öz adı ilə müraciət edilmirdi. Ailənin ağbirçəyinə "böyük nənə", "nənə", "ana", "cici" və sairə adlarla müraciət edilirdi. Ağbirçək ana ailə icmasının ərzaq məhsullarının saxlanmasına və yeməklərin paylanmasına nəzarət edir, gəlinlər və qızlar arasında vəzifə bölgüsü aparır, onlara tapşırıqlar verirdi. Adətən, ağbirçək analar öz vəzifələrinin bir hissəsini böyük gəlinə tapşırırdılar. XIX əsrin sonundan başlayaraq XX 100 uşaqların sayı 9-12 nəfər olan ailələr çox idi. Çoxuşaqlı valideynlərin cəmiyyətdə böyük nüfuzu və hörməti var idi. Ailələrin böyüyüb yeni müstəqil ailələrə parçalanması zamanı əmlak da bölünürdü. Əmlak bölgüsü ailənin yalnız ümumi mülkiyyətini əhatə edirdi. Ailənin ümumi mülkiyyəti torpaq sahəsi, yaşayış evləri, təsərrüfat tikililəri, mal-qara, əmək alətləri, ev əşyaları, qızıl-gümüş və pul vəsaitindən ibarət olurdu. Gəlinlərin cehizi və ər evinə gələn zaman gəlinə qayınatası tərəfindən bağışlanmış "dizdayağı" onların şəxsi mülkiyyəti hesab edilirdi. Ailə mülkiyyətinin bölgüsü, əksər hallarda məhəllə ağsaqqalının, bəzən mollanın iştirakı ilə adət əsasında həyata keçirilirdi. Öncə qadınların şəxsi mülkiyyəti ayrılır, sonra isə valideynlər üçün "xeyratlıq", subay qızlar üçün "ərgənlik" və subay bacı üçün "cehizlik" ayrılırdı. Ailənin yerdə qalan mülkiyyəti bundan sonra, yeni ailələr arasında bölünürdü. Bu zaman islam hüququna və şəriət qaydalarına görə, qardaşlar bərabər pay alırdılar, qızlara qardaşın payının yarısı qədər, anaya isə səkkizdə biri qədər pay ayrılırdı. Anaya ayrılan payın azlığının səbəbi öncə onun şəxsi mülkiyyətinin ayrılması idi. Böyük ailə kiçik ailələrə parçalananda əmlak bölgüsü zamanı qardaşların sayı qədər istehsal alət və vasitələri olmadığından, çox vaxt əmək alətləri kotan və xış, istehsal vasitələri su dəyirmanı, su dingi, toxuculuq dəzgahı, cəhrə, xana və qoşqu heyvanları, məişətlə bağlı əşyalar məclis qazanı, məclis samovarı, arxıd (ağac nehrə) və sairə bölüşdürülmürdü və qardaşların ümumi mülkiyyətində saxlanırdı. Bu istehsal vasitələrindən yeni ailələr növbə ilə, məişət əşyalarından isə zərurət olanda istifadə edirdilər. Ailənin bütün üzvləri keçmişdə təsərrüfat işləri ilə məşğul olurdu. Ailədə ən ağır fiziki işləri kişilər görürdü. Torpağı şumlamaq, əkib-becərmək, taxılı biçmək və dəyirmanda üyütmək, ot çalmaq, qoyun qırxımı, arx qazmaq, hasar çəkmək, meşədən odun gətirmək və sairə işlər kişilərin öhdəsinə düşürdü. Ailənin daxili təsərrüfat işləri isə qadınların qayğısı idi. Qadınlar bostan və dirrikdə çalışır, qoyun-quzu bəsləyir, inəkləri sağır, süd məhsulları hazırlayır, qırxılmış yunu yuyur, darayır, əyirir və boyayır, yun iplikdən corabdan tutmuş xalça- palazadək müxtəlif məişət əşyaları toxuyur, döşək tutur, yorğan sırıyır, uşaqlar üçün paltar tikir, xörək bişirir, ev-eşiyi səliqə-sahmana salır və uşaqların tərbiyəsi ilə məşğul olurdular. Ailə üzvləri arasında qarşılıqlı münasibətlərin mərkəzində qadının ailə və cəmiyyətdəki mövqeyi dururdu. Keçmişdə yoxsul və ortabab kəndli ailələrində qadın ev təsərrüfatında gördüyü işlərdən əlavə, əri ilə yanaşı çöl işlərində də çalışırdı. Şəki, Şirvan, Qarabağ və Naxçıvan bölgələrində baramaçılıqda, Lənkəran bölgəsində çəltikçilikdə, Quba bölgəsində meyvəçilikdə, Qazax və İrəvan bölgələrində qoyunçuluqda qadın əməyindən geniş istifadə edilirdi. Belə kəndli ailələrində qadın ailənin bütün təsərrüfat işlərində fəal iştirak etdiyi üçün onun ailədə sosial durumu daha yaxşı idi. Azərbaycanın əksər şəhər və kəndlərində qadınlar yaşmaq tutur, çadra örtürdü. Zadəgan ailələrindən olan və yüksək cəmiyyətə məxsus qadınlar küçəyə çıxdıqda, üzlərinə toxunma rübənd tutardılar. Cavan gəlin nəinki yad kişidən, hətta bir uşağı olanadək qayınatasından, qayınlarından da yaşınmalı idi. Kəndli ailələrində isə qadın çöl işlərində kişilərlə yanaşı çalışdığından nisbətən sərbəst idi. Ailə məişətində nikah münasibətləri mühüm yer tutur. Azərbaycanın qədim tarixinə aid yazılı qaynaqların az olması səbəbindən qədim nikah formaları haqqında təsəvvür çox səthidir. Yalnız Strabonun (e. ə. I əsrin sonu - eramızın I əsrinin əvvəlləri) əsərlərində əcdadlarımızdan biri sayılan madalılarda (midiyalılarda) poliqamiya (çoxarvadlılıq) kimi nikahın olması haqqında məlumat vardır. Poliqam nikah Azərbaycanda qədim dövrdə mövcud olmuş, sonralar aradan çıxmış və orta əsrlərdə yalnız qalıq şəklində mövcud olmuşdur. Azərbaycanda poliqamiya, əsasən, ikiarvadlılıq şəklində təzahür etmişdi. Poliqam nikahlar müəyyən səbəblər (sonsuzluq, qız uşaqlarının doğulması) nəticəsində baş verirdi. "Levirat" və "sororat" adətləri də poliqam nikahın səbəblərindən idi. Ailə-nikah münasibətləri ilə bağlı adətlər arasında qohumla evlənmə xüsusi yer tuturdu. Azərbaycanda qohumla evlənməyə icazə verilməsi adəti mövcud olmuşdur. Lakin bu, qəbilə-tayfa quruluşu üçün xarakterik olan "endoqam" nikah deyildi, çünki qohum olmayanlarla evlənməyi qadağan etmirdi. Azərbaycanda "ekzoqam" nikahı da, yəni yalnız qohum olmayanlarla evlənməyə icazə verib qohumlarla evlənməyi qəti qadağan edən nikah adəti olmamışdır. Sonralar islam dini Azərbaycanda qohumla evlənmə adətini tənzimləmişdir. Azərbaycanda qohum ilə evlənmə adətlərindən ən çox kuzen nikahlar yayılmışdı. Kuzen nikahlar iki qrupa bölünür: ortokuzen nikahlar (əmioğlu ilə əmiqızının və xalaoğlu ilə xalaqızının nikahları) və krosskuzen nikahlar (dayıoğlu ilə bibiqızının və bibioğlu ilə dayıqızının nikahları). Keçmişdə ortokuzen nikaha, xüsusilə, əmioğlu ilə əmiqızının nikahına daha çox üstünlük verilirdi. Ailə-nikah məsələlərindən biri də nikah yaşı normalarının müəyyənləşdirilməsidir. Azərbaycanda, ənənəyə görə, nikah yaşı normaları oğlanlar üçün 16-18, qızlar üçün 14-16 yaş idi. Keçən əsrlərdə oğlanlar əksər hallarda 18 yaşından sonra evlənirdilər. Müəyyən səbəblərdən oğlanlar bəzən 25-30 yaşlarında evlənir, qızları isə 12-13 yaşlarında ərə verirdilər. 101 Azərbaycanda ər ilə arvad arasında yaş fərqi məsələsinə münasibət müxtəlif olmuşdur. Qızların özündən böyük oğlana ərə getməsi ailənin möhkəmliyinin qarantı kimi qiymətləndirilirdi. Keçmişdə Azərbaycanda ər arvaddan əksər hallarda 10-15 yaş böyük olurdu. İslam ailə hüququnda ərin arvaddan 10-12 yaş böyük olması məqsədəuyğun sayılır. Müasir dövrdə isə Azərbaycanda ərin arvaddan 3-7 yaş böyük olması ən yaxşı seçim hesab edilir. Azərbaycanda toy-düyün adlanan evlənmək prosesi hər şeydən öncə qız bəyənməkdən başlayır. Qız seçərkən bir sıra şərtlər nəzərə alınırdı. Qız gərək əsil- nəcabətli, "halal süd əmmiş" olaydı. Qız seçərkən anasının kimliyinə fikir verilirdi. Qızın özünün gözəlliyi, qədd-qaməti, sadəliyi, evdarlığı, işgüzarlığı, ağlı, mərifəti və başqa müsbət keyfiyyətləri də nəzərə alınırdı. Qız bəyənmək üçün oğlanın və onun ailə üzvlərinin də qızı görüb bəyənməsi vacib idi. Keçmişdə 10-12 yaşına çatan qızlar küçəyə çıxanda başına çadra örtər, üzünə rübənd tutardılar. Çox vaxt oğlanın anası, yaxud bacısı qızı toyda, yasda, bulaq başında, bayram və el şənliklərində, şəhər yerlərində isə həm də hamamda, şəhər kənarına seyrə çıxan zaman görüb bəyənərdilər. Bundan sonra qızın ailəsi barədə qonum-qonşudan məlumat toplanar, xəbər yaxşı olarsa, oğlanın anası və bacısı qız evinə ilkin danışığa gedər, razılıq əldə olunarsa kişilərin elçi gəlmə vaxtını müəyyənləşdirərdilər. Azərbaycanda keçmişdə "qızbəyənmə" adəti ilə yanaşı qız tərəfindən "oğlangörmə" adəti də var idi. "Qızbəyənmə" adəti möhkəmləndiyi halda, tarixi inkişafın müxtəlif mərhələsində, xüsusilə şəriət qanunları ilə bağlı olaraq, "oğlangörmə" adətinin unudulması meyili olmuşdur. Belə ki, çox zaman qız ərə verilərkən, onun rəyi soruşulmurdu. Kübar ailələrində isə qızın rəyi mütləq öyrənilirdi və ona görə də "oğlangörmə" adəti saxlanılmışdı. Azərbaycanda bəzən "qızbəyənmə" və "oğlangörmə" adətlərinə ehtiyac olmurdu. Bu, xalq arasında "beşikkərtmə", "beşikkəsmə" və ya "göbəkkəsmə" adlanan adətlə bağlı olurdu. "Beşikkəsmə" adətinə görə oğlan və qız uşaqları hələ qundaqda, yəni beşikdə olarkən, onların valideynləri söz kəsib uşaqlarını bir- birinə "deyikli" edirdilər. Bir çox hallarda bu "nişanlanma" zamanı qızın beşiyinə kərt (nişan) qoyulduğundan o, "beşikkərtmə" də adlanırdı. Bəzən qabaqcadan sövdələşən valideynlərin birinin qız uşağı o birinin oğlundan sonra dünyaya gəldikdə, mamaça körpənin göbəyini kəsdiyi zaman "göbəyini filankəsin oğluna kəsdim" sözlərini dediyindən, bu adət "göbəkkəsmə" də adlanırdı. "Qızbəyənmə" mərhələsindən sonra gələn elçilik Azərbaycan xalqının ailə məişətində xüsusi önəm daşıyırdı. Elçilik həmişə böyük ehtiramla və şövqlə həyata keçirilirdi. Elçiliyə nəslin ağsaqqalları, el-obada hörmət qazanmış, sözükeçən adamlar göndərilərdi. Elçiliyə, adətən, üç-dörd kişi və bir-iki qadın gedərdi. Xalq adətinə görə elçilər qızın ailəsi tərəfindən hörmət və izzətlə qarşılanardı. Elçilər çox zaman qonaq kimi qəbul edilər, qarşılarına süfrə salınardı. Elçilər "hə" cavabını almayınca, süfrəyə əl uzatmazdılar. Qızın razılığı, el arasında deyildiyi kimi, "hə"si verildikdən sonra "Allah mübarək eləsin" deyib, süfrəyə gətirilmiş çaya qənd salar, "ağızlarını şirin edərdilər". Sonra oğlanın və qızın analarını qonaq otağına çağırıb bu sevindirici xəbəri onlara bildirərdilər. Oğlanın anası təzə gəlinini çağırıb barmağına nişan üzüyü taxar, başına ipək örpək örtərdi. Bu mərhələ bəzi bölgələrdə "xatircəmlik", digərlərində isə "bəlgə" adlanırdı. Qızın "hə"si verildiyi gündən oğlan və qız bir-birinə "deyikli" hesab edilirdilər. Elçilikdən bir neçə gün sonra qız üçün "nişan" aparılardı. Azərbaycanın r b lgə ! ) "ni rd 102 Ailə-nikah münasibətlərində bəzən elçilik mərhələsindən istifadə olunmurdu. Sosial-iqtisadi vəziyyətlə bağlı olaraq evlənmə bəzi hallarda "qız qaçırma" kimi həyata keçirilirdi. "Qız qaçırma" halları iki cür olmuşdur: qızın sevdiyi oğlana qoşulub qaçması və qızın zorla qaçırılması. Qızların zorla qaçırılmasına xalq mənfi münasibət bəsləmişdir. Nişandan sonra oğlan evi böyük toya, "ulu düyün"ə hazırlaşmağa başlayardı. Gəlin üçün paltar və zinət əşyaları alınar, toy tədarükü görülərdi. Bu müddətdə qız evi də cehiz tədarükünə başlardı. Gəlinin köçməsinə az qalmış qohum və qonşu qadınlar gəlinin yorğan-döşəyini sırıyar, cehizini qaydaya salardılar. Keçmişdə el adətinə görə toy-düyün şənliklərindən əvvəl gəlin köçən qız növbə ilə qohum- əqrəba tərəfindən qonaq çağırılardı. Qonaqlıqların = unda 103 Gəlini gətirən karvan bəy oğlanın evinə yaxınlaşanda, eyvanda durmuş bəyin anası, yaxud bacısı gəlinin başına noğul-nabat və metal pul səpərdi, uşaqlar da həmin şeyləri yığıb sevinərdilər. Gəlin həyətə girəndə, keçmişdə onun ayağı altında qoç da kəsərdilər. Gəlindən əvvəl otağa onun çırağı, bəxt güzgüsü və a gın ot t |