Mehdiyeva səADƏt faziL qızı “Abşeron yarımadasında sənaye tullantıları ilə çirklənmiş torpaqların ekoloji vəziyyəti və onların yaxşılaşdırılması

Cədvəl 2.2  

Abşeron yarımadasının antropogen təsir nəticəsində yararsız vəziyyətə 

düşmüş torpaq sahələri 

 

 

Antropogen təsir nəticəsində 

yararsız vəziyyətə düşmüş 

torpaq tipləri 

Yararsız 

vəziyyətə 

düşmüş 

torpaqların 

ümumi 

sahəsi, ha 

 

O cümlədən inzibati rayonlar üzrə 

 

 

Qara

 

d

ağ

 

 

B

in

əq

ədi

 

 

S

ab

un

çu

  

 

S

u

raxan

ı 

 

X

əz

ər

 

1 

2 

3 

4 

5 

6 

7 

Mazutlaşmış torpaq sahələri 

1148,0 

469,1 

77,3 

315,3 

190,8 

95,5 

Bitumlaşmış torpaq sahələri 

1557,6 

807,9 

105,2 

95,3 

342,5 

206,7 

Zəif bitki ilə örtülən 

bitumlaşmış torpaq sahələri 

1174,3 

258,2 

29,5 

198,2 

216,9 

471,5 

Qazma şlamları ilə çirklənmiş 

torpaq sahələri 

1680,5 

869,9 

500,4 

64,4 

193,0 

52,8 

Bataqlıqlaşmış torpaq sahələri 

1737,9 

458,6 

335,3 

488,9 

120,3 

334,8 

Lay suları və məişət tullantı 

suları ilə çirklənmiş torpaq 

sahələri 

3325,3 

1100,4 

219,3 

1593,4 

403,7 

8,5 

Yarımadada neft sənayesinin 

inkişafı ilə əlaqədar sıradan 

çıxmış torpaq sahələri 

10623,6 

3964,1 

1267,0 

2755,5 

1467,2  1169,8 

Sənaye və məişət zibillikləri 

altında qalmış torpaq sahələri 

 

448,6 

 

58,1 

 

42,4 

 

114,5 

 

78,0 

 

155,6 

Faydalı qazıntı karxanalarının 

istismarı nəticəsin də sıradan 

çıxmış torpaq sahələri 

 

1179,8 

 

447,1 

 

164,3 

 

60,5 

 

74,7 

 

433,2 

 

---

 

 

34 

Torpağa atmosferdən, çirkab sularla suvarmadan, neft məhsullarından, kadmium 

ilə  zəngin  üzvi  gübrələrdən,  uran  və  qurğuşun  qarışıqlı  fosfor  gübrələrindən,  civə 

qarışıqlı pestisidlərdən agır metallar daxil olur, orada toplanır və ekosistemlərin qida 

zəncirə  nüfuz  edir.  Şəhər  torpaqlarında  sinkin,  qurğuşunun  və  misin  miqdarı  kənd 

təsərrüfatı  torpaqlarına  nisbətən  yüksək  olur.  Şəhər  torpaqlarında  avtomobil 

yollarının yağış suları ilə yuylmasə nəticəsində ağır metalların miqdarı artır. 

Ə.B. Axundova, E.A. Muqanlı, Ç.T. Baxşıyeva, V.A. Əhmədov , N.F.Həkimova  

və b. tərəfindən Abşeron yarımadası torpaqlarında agır metalların miqdarının tədqiqi 

aparılmışdır. 2.3. saylı cədvəldə boz-qonur torpaqların əsas yarımtipləri üzrə və neftlə 

çirklənmiş  torpaqlarda  ağır  metalların  miqdarı  üzrə  analizlərin  nəticələri  əks 

edilmişdir (AMEA Geologiya İnstitutunun materialları).  

Cədvəl 2.3.  

Abşeron yarımadası torpaqlarında ağır metalların miqdarı (0-5 sm 

dərinlikdə) (Babayev V.A., 2010) 

 

Nümunə götürülən 

məntəqə 

Torpağın adı 

Ağır metalların miqdarı, mq/kq 

Ni 

Co 

Pb 

Cr 

Zn 

Cu 

Cd 

Fon 

Boz-qonur 

15 

2,8 

5 

13 

28 

26 

0,4 

Bakı ş.,20 km sənaye 

zonasından şərqə 

Şorakətvari boz-

qonur 

16 

12 

15 

18 

28 

18 

0,3 

16 

10 

20 

16 

26 

21 

0 

23 

15 

16 

14 

35 

25 

0,02 

Bakı ş.,25 km sənaye 

zonasından şimala 

Şoranvari- 

şorakətvari boz-

qonur 

24 

11 

20 

18 

37 

25 

0,3 

27 

12 

21 

19 

35 

27 

0,02 

Bakı ş.,5 km sənaye 

zonasından cənub-qərbə 

Tam inkişaf etməmiş 

boz-qonur 

18 

10 

16 

13 

20 

18 

0,2 

19 

11 

17 

15 

19 

20 

0,3 

Bakı ş.,1 km sənaye 

zonasından cənub-qərbə 

Zəif inkişaf etmiş 

boz-qonur 

17 

7 

19 

10 

20 

15 

0 

19 

8 

18 

10 

21 

14 

0,1 

Bakı ş.,10 km sənaye 

zonasından qərbə 

Suvarılan şorakət-

vari boz-qonur 

16 

10 

16 

10 

20 

13 

0 

17 

12 

18 

11 

19 

12 

0,1 

Bakı ş., 0,2 km sənaye 

zonasından şərqə 

Bataqlaşmış boz-

qonur 

25 

17 

20 

13 

16 

18 

0,05 

28 

18 

21 

15 

19 

17 

1,1 

Neftayırma savodunun 

ərazisi 

Texnogen torpaqlar 

30 

15 

26 

28 

48 

28 

1,1 

31 

14 

30 

27 

48 

29 

1,5 

28 

17 

25 

30 

47 

29 

1,4 

Analizlərin  nəticələri  göstərir  ki,  boz-qonur  torpaqlarda  mis,  sink  və  xromun 

miqdarı  o  qədər  də  yüksək  deyildir,  lakin  qurğuşun  və  kobaltın  miqdarı  fon 

göstəricilərindən  qat-qat  yüksəkdir,  nikelin  miqdarı  da  yol  verilən  həddən  çox 

yüksəkdir. Xromun miqdarı isə yol verilən həddən azca yüksəkdir [4, 10, 27]. 

---

 

 

35 

Cədvələ  nəzər  saldıqda  görürük  ki,  suvarılan  boz-qonur,  zəif  inkişaf  etmiş  və 

tam inkişaf etməmiş boz-qonur torpaqlarda nikel, cobalt və qurğuşunun miqdarı digər 

torpaqlara nisbətən aşağıdır. 

Nikel  və  qurğuşunun  yüksək  miqdarına  şoranvari-şorakərvari  və  bataqlaşmış 

boz-qonur  torpaqlarda  rast  gəlinir:  Ni  -  24-28  mq/kq,  Pb  -  20-21  mq/kq.  Kobaltın 

yüksək  miqdarı  şorakərvari  boz-qonur  və  bataqlaşmış  boz-qonur  torpaqlarda 

müşahidə olunur – 12-15 mq/kq (şəkil 2). 

 

 

Şəkil 2. Abşeron yarımadası torpaqlarında ağır metalların miqdarı: 

1-şorakətvari boz-qonur; 2-suvarılan şorakətvari boz-qonur; 3-şoranvari-şorakətvari 

 boz-qonur; 4-tam inkişaf etməmiş  boz-qonur; 5-texnogen torpaqlar. 

 

Xrom,  sink  və  misin  yüksək  miqdarı  şorakərvari  boz-qonur  və  şoranvari-

şorakərvari boz-qonur torpaqlarda müşahidə olunur: Cr – 18-19 mq/kq, Zn  – 35-37 

mq/kq, Cu – 25-27 mq/kq. Kadmiumun ən yüksək miqdarına bataqlaşmış boz-qonur 

torpaqlarda rast gəlinir – 1,1 mq/kq. Texnogen torpaqlarda isə ağır metalların miqdarı 

katastrofik dərəcədə yüksək olaraq ətraf mühit üçün təhlükə mənbəyi təşkil edir. 

Azərbaycan əhalisinin ən sıx yaşayan bölgəsi olan Abşeronun radioloji şəraiti də 

böyük  həyəcan  doğurur.  N.F.Həkimovanın  (2006)  tədqiqatlarına  görə  Abşeronda 

21,3 min ha rekultivasiyaya ehtiyacı olan torpaq vardır ki, bunun da 10,1 min hektarı 

neft və neftli axar sularla çirklənmiş torpaqların payına düşür [10]. 

Tədqiqatçı  neftlə  çirklənmış  torpaqlarda  radioaktiv  elementlərin  miqdarının 

çirklənməmiş torpaqlara nisbətən müqayisəli təhlilini vermişdir:neftlə çirklənmiş tor-