MəHƏRRƏm hüseynov poetik frazeologiYA
Yüklə 0,93 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Başı daşdan-daşa dəymiş qocanın.
Günahı qəddini əymiş qocanın Ülvi m əhəbbətə əlvidasıdır (65, 122). Söz yox ki, kamil şeir gərgin yaradıcılıq işinin nəticəsidir, dilin bütün üslubi laylarını duymaq, onu məqamında işlədə bilm ək hər bir qələm sahibinin ilkin vəzifəsidir. Şeir mətni müxt əlif dil vahidlərinin elə sintezidir ki, burada hər bir linqvistik vahidin spesifik işlənmə məqamları və bədii yükü vardır. Ayrı-ayrı dil ünsürlərinin qarşılıqlı əlaqəsi və təsiri nəti- c əsində kontekstin bədii tutumu təmin olunur. Göstərilən nümu- n ələrdəki frazeoloji vahidlərin yaratdığı üslubi ab-hava poetik ovqatın özünəməxsusluğunu təmin edir. Bütövlükdə kontekstin uğuru frazeoloji birləşmələrin ifadəlilik imkanlarının inadla axtarılması sayəsində aşkarlanmışdır. Söz sənətkarlarının idio- matik t ərkiblərə bu cür ciddi əhəmiyyət verməsi də məhz onların üslubi özün əməxsusluğu ilə əlaqədardır. Frazeoloji birl əşmələr şeirdə canlı danışığın, şifahi nitqin mühüm s əciyyəvi keyfiyyətlərini özündə mühafizə etmək iqtidarındadır. Bədii mətndə ifadəlilik imkanlarının genişliyi, emosionallıq-ekspressivlik yaratma keyfiyyəti, heç şübhəsiz, frazeoloji birl əşmələrin də payına düşür. Milli koloritin şeir nitqind ə danışıq prosesindəki qədər effektli olmasında frazeolo- gizml ər real şəkildə təcəssüm etdirmə imkanlarına yiyələnə bilirl ər. Çünki hissi-emosional təsir bu dil vahidinin ən önəmli poetik m əziyyətidir. Frazeoloji birl əşmələr şeirdə bədii nitq atmosferi yaradır. Üslubi aydınlığı və təbiiliyi ilə bərabər bədii mətndə iştirak edən ünsürl ərin sistemliliyində, təsvirin müfəssəlliyində aparıcı mövqey ə keçir. 86 B ədii məzmunun lirik təqdimatı fonunda frazeoloji materiallar asanlıqla sığala gəlir, şairin yaradıcılıq prizmasından keçib r əngarəng semantik-üslubi çalarlarla bəzənir. Söz ustaları bu spesifik dil materia lının üslubi tələbini duyduğu üçün onlara s ənətkarlıq meyarı ilə yanaşıb məzmun dərinliyinin gözəl forma- sını yaradır. Frazeoloji birl əşmələrin şeirdəki mütəhərrikliyini təmin ed ən bir cəhət də milli dil faktlarının bədii yaradıcılıq dərəcəsi il ə bağlıdır. Frazeologizmlər şeirdə milli lüğətin üstünlüyünü t əmin etməklə mətni yeni ab-hava ilə təravətləndirir. Belə olan t əqdirdə frazeoloji birləşmələrin bədiiləşdirici izləri daha da də- rinl əşir, obraz olduqca siqlətli görünür. Bu, şeir dlinin yüksək inkişaf həddinə qalxması, mükəmməl səviyyəsi deməkdir. Ümid qönç ələrim sarala qaldı, Çiç əkli yazımı nəsə apardı. N ə qatdı başımı, necə qatdısa Q əfil saqqızımı necə apardı (56, 84). Palaza bürünüb ell ə sürünən Düşünmək qisməti xeyirmi, şərmi? Alçaqlar v ətənin üstünə düşsə, V ətəndən onlara bir şey düşərmi? (108, 93) Sevins əm, qarnını sancı doğrayır, Güls əm, gülüşümü ağzımdan qapar. İstər söz yazımla üzümü yuya, İstər göz yaşımda mirvari tapa (54, 324). M əlum olduğu kimi, şeir dilində canlı danışıq dilinə məxsus üslubi çalarlar çox güclüdür v ə bu, janr səviyyəsində üzə çıxan poetik bir faktdır. Frazeoloji birləşmələrə poetiklik prizmasından yanaşanda bu amil özünü hiss olunacaq dərəcədə qabardır. Misrala rın sxemində dinamik imkanlı linqvistik vahidlər kimi, frazeoloji t ərkiblər də mətnin bədii-üslubi bünövrəsində dayanır v ə şeirn obrazlı mahiyyətini, bədii məzmununu qavrama 87 prosesin ə təkan verir. Obrazlaşdırma əməliyyatındakı fəallığı frazeoloji birl əşmələrə imkan verir ki, digər dil faktlarını da h ərəkətə gətirsin və onların obrazlı vahidə çevrilməsi prosesini başa çatdırsın. Beləliklə də onlar obrazlı anlayışların daha da canlan dırılmasında orijinal deyim tərzi müəyyənləşdirir. Yox, düşə bilmsirəm t əzə eşqə mən. Dem ə hicran məni tutardan salıb. Dönüy əm bir para sev ənlər kimi. Əlim ətəyinə yapışıb qalıb. Ya ətyini kəs, ya da əlimi (68, 72). G ələcək günün nigarançılığı: İnsanlara bir doyumluq çörək, Bir içimlik su çatacaqmı? Yer üzünün yığın-yığın insanı Köhn əliyin, mənəmliyin, F ənalığın, qəzəbin, kinin Daşını atacaqmı? (96, III, 291) Bu poetik nümun ələrdə frazeoloji birləşmələrin nümayiş etdirdiyi dil saflığı, üslub gözəlliyi xüsusi bir təravət bəxş edir. T əbiilik, sabit söz birləşmələrn poetik yatımından doğan hiss- h əyəcan şeirlərə xalq ruhu hopdurur. Deyim tərzində xəlqi ifadə formala rının səmimiliyi, təsirliliyi oxucu qəlbinə və yaddaşına d ərin izlər buraxır. Xalqın xarakteri, düşüncə tərzi poeziya s ənətində məhz bu ifadələrin vasitəsilə əks olunur. Frazeoloji t əsvir vasitələrinin dəqiqliyi dilimizin tükənməz qaynaqlarının qüvv ət və qüdrətinin əyaniləşməsidir. Obrazlı təfəkkürün adi 88 danışıq frazeologiyası şəklində təzahürü onun ahəng və məlahət- li s əslənmə keyfiyyətlərində daha da qabarır. Canlı danışıq dilinin zəngin xəzinəsindən alınmış bitməz- tük ənməz frazeoloji materialların bədii imkanları şeir nitqində o zaman poetik tapıntılarıa çevrilir ki, onlar söz sənətkarının ideya-estetik ideallarını səmimiyyətli təcəssümü olsun, şairin poetik m əqsədini ifadə etməkdə etibarlı vasitə kimi özünü doğ- rultsun. T əcrübə göstərir ki, frazeologizmlərlə orijinal deyim t ərzi məzmunun daha dolğun ifadə təravətinə yol açır. Çünki m əzmun nə qədər mənalıdırsa, dil də bir o qədər yığcamdır, fikir n ə qədər dərin və aydındırsa, dil də bir o qədər təbii və rəvandır. Bu ba xımdan fikri və hissi təsvirin mahiyyətinə varmaq, yüksək ideya-b ədii meyarlara yiyələnmək üçün frazeoloji birləşmələr üslubi keyfiyy ət baxımından ən münasib linqvistik materialdır. H əqiqi poetik yaradıcılıq frazeoloji birləşmələrin laylarına elə nüfuzetm ə prosesidir ki, bu, şair üçün indiyə qədər istfadə olun- ma mış vasitələrini aşkarlamaq, dilin frazeoloji xəzinəsini bü- tünlükd ə səfərbərliyə almaq, onların potensial imkanlarını açmaq fürs ətidir. Doğrudan da, frazeoloji birləşmələrin sıxlığı ilə seçilən misralarda lirik vüs ət hakimdir. Forma çalarlarında milli koloriti rövn əqləndirməkdə onların misilsiz rolu vardır, çünki onlar öz yaranışından şeriyyət üstündə köklənmişdir. Güclü kolorit və poetik göz əllik frazeoloji birləşmələrin daxili xislətindədir və ona gör ə də şairin yaradıcılıq taleyinin müəyyənləşməsində, onun yazı tərzinin yeniləşməsində, bədii yetkinliyin yaranmasında böyük xidməti vardır. Varlığın şairanə, bədii idarkı frazeoloji dil materiallarının daxili mahiyy ətindən qidalanır. Sənətkarlıq meyarı, bədii sənət ölçül əri ilə düzgün uyğunlaşdırıldıqda onlar lirik təhkiyənin t əbiiliyini təmin edir. Şeirin ifadə tərzindəki kamillik, bədii formasınakı bütünlük də öz mayasını bu keyfiyyətli poetik baş- lan ğıcdan götürür. |