MəHƏRRƏm hüseynov poetik frazeologiYA

II FƏSİL 
 
ŞEİR DİLİNDƏ FRAZEOLOJİ BİRLƏŞMƏLƏRİN 
AKTUALLAŞMASI 
 
Frazeoloji  ifad
ələrin  ən  mükəmməl  bədiilik  keyfiyyətləri 
aktuallaşdırma 
prosesind
ə 
meydana 
çıxır. 
For
manın 
m
əzmunluluğu və ifadə kamilliyində özünü büruzə verən daxili 
m
əntiq  şeirin  poetik  sistemində  geniş  yer  tutan  frazeoloji 
novatorluğun  canlandırdığı  təsəvvürlərlə  bağlıdır.  Qəliblənmiş 
xalq  ifad
ələri üzərində aparılmış yaradıcılıq əməliyyatı donmuş 
ifad
ələri  hərəkətə  gətirir,  onların  daxil  olduğu  sistemli 
komponetl
ərin qarşılıqlı əlaqə münasibətləri dəyərli üslubi faktor 
kimi oxucunun diqq
ət və marağına səbəb olur, şairin bəldii hökm 
v
ə estetik qənaətlərini reallaşdırır. 
B
ədii  ifadə  təravəti,  ritm  yeniliyi  leksika  və  sintaksisin 
qeyri-adiliyind
ə, epitet və metaforaların gözlənilməzliyində hiss 
olunduğu  kimi,  frazeologizmlərin  dəyişməsində,  sənətkar 
t
ərəfindən  «özününküləşdirilməsində»  də  xüsusi  kəsərlilik  kəsb 
etmiş olur. Hiss olunur ki, «1960-1980-cilər» özündən əvvəlkilər 
kimi 
danışmaq  istəmirlər  və  yeni  poetik  ifadə  vasitələrinə 
intensiv  müraci
ətləri də, aydındır ki, doğuran obyektiv səbəblər 
vardır.  Bu  da  yaradıcılıq  dövrünün  nəbzini  tutaraq,  onun  irəli 
sürdüyü  mövzu,  ideya  v
ə  obrazlar  sisteminin  təzəliyini 
duymaqdan ibar
ət idi. Yeni məzmun naminə nitq materiallarının 
seçimin
ə  novatorcasına  yanaşmaq,  leksik,  morfoloji,  sintaktik-
üslubi  vasit
ələrin  aktuallaşdırma  prinsiplərinə  riayət  edib 
s
ənətkarlıq  məharəti  göstərmək,  habelə  ritm  və  intonasiya 
s
əviyyəsində  yeniləşmə  1960-1980-ci  illər  poeziyasının  orijinal 
c
əhətlərini təmsil edir. 
Novatorluğun  bədii  funksiyasında  frazeoloji  formaların 
m
əzmunluluğu,  üslubi  mündəricəsi  aparıcı  mövqeyə  yüksəlir. 
Şeirin estetik təbiəti, şairin əsrlərdən bəri kristallaşmış ifadələrə 
yaradıcı münasibətə zövq edir və donmuş söz birləşmələrinin bu 

---

          
 
 
90 
v
ə ya digər şəkildə dəyişdirilməsi sayəsində oxucu bədii mətnin 
obrazlar al
əminə daha artıq nüfuz edir. 
Aktuallaşdırma  üslub  cəhətdən  neytrallaşan  ifadələri  enerji 
il
ə qidalandırır; mətnin məntiqi birliyi dil ünsürlərinin assosiativ 
əlaqəsini  təmin  edir.  Mətn  strukturunda  öz  təravəti  ilə, 
t
əkrarlunmazlığı  ilə  seçilən  aktuallaşdırılmış  frazeologizmlər, 
idiomatik ifad
ələr obrazlı mahiyyəti ilə fərqlənir, təsvir predme-
tin
ə  konkret  və  subyektiv  sənətkar  münasibətinin  ən  fəal 
ifad
əçisinə  çevrilir.  Üslubi  cəhətdən  neytral  səciyyəli  dil 
vahidl
ərindən  fərqli  olaraq  hazır  xəlqi  ifadələrə  müdaxilə 
metaforik 
obrazlılığın bünövrəsində dayanır. 
B
əzən  elə  üslubi  şərait  yaranır  ki,  tapdanmış  ifadə  üsulları 
şeirdə  qarşıda  duran  bədii  vəzifələrin  həlli  üçün  kifayət  etmir. 
Bel
ə hallarla üzləşən söz sənətkarları həyat materiallarını dolğun 
canlandırmaq üçün zəruri olan üsullara – dil faktlarının aktual-
laşdırılmasına  üstünlük  verir.  Potensial  yaradcılıq  imkanları  
müşkül  bir  problemə  çevrilmiş  ifadə  yeksənəqliyini  aradan 
qaldırmaqdan  ötrü  novator  deyim  tərzi  ilə  yüksək  sənət 
meyarlarına cavab verən yollar aşkarlayır. Frazeoloji novatorluq 
h
əyat materiallarının bədii dərki zəminində üslubi diapozonunu 
genişləndirməklə  yanaşı,  onun  estetik  qavrayışına  da  əməli 
xidm
ət edir. Frazeoloji dil faktlarının daxili mənasındakı seman-
tik  d
əyişmələr  bu  imkanlardan  maksimum  istifadə  cəhdləri  ilə 
müşayiət  olunur.  Məsələn,  B.Vahabzadə  «Qızınmadıq  istisinə, 
kor  olduq  tüstüsün
ə»  ifadəsini  «Qisas»  adlı  şeirində  bu  cür 
aktuallaşdırır: