Мехнат фаолиятининг физиологик асослари
|
Maksimal |
Submaksimal |
Katta tezlikdagi |
O`rta quvvatli |
|
Charchashning |
Bu ishlar 20-30 so- |
bunda uzoq maso- |
O`rta quvvatli ish |
|
yuzaga kelish |
niyadan 3-5 daqi- |
fani bosib o`tish, |
30-40 daqiqadan |
|
sabablaridan biri- |
qagacha davom |
masalan,3000, |
20-30 km bosib |
|
harakatni maksi- |
etadi.Kislorod qar- |
5000, 10000 metr- |
o`tish, marafoncha |
|
mal tezlikda baja- |
zi yuqori darajada |
gacha bo`lgan ma- |
yugurish,o`rta tez- |
|
rilishini ta`minlash |
(19-20 l.) etadi, sut |
sofalarga yugurish, |
likdagi charcha- |
|
uchun asab mar- |
kislotasi ancha |
800 va 1500 ga |
shni hosil bo`lishi |
|
kazlarining yuqori |
to`plangan sharo- |
suzish birinchi da- |
sportchi organi- |
|
kuchlanishda ish- |
itda ishlaydi MNS |
qiqalarda nafas |
zmning haddan |
|
lashi. Bunday holat |
faoliyati susayadi |
olish, qon ayla- |
tashqari uzoq vaqt |
|
asab hujayralari- |
va vegetativ funk- |
nishning kuchli or- |
davomida ishlash |
|
ning funksional |
siyalarning kis- |
tishi hamda ish- |
natijasida yuzaga |
|
harakatchanligini |
lorod etishmasligi |
ning butun davo- |
keladi, ko`p miq- |
|
pasaytirib, ularda |
sharoitda sodir |
mida bu sistemalar |
dorda energiya |
|
tormozlanishni ri- |
bo`ladi. |
faoliyatining mak- |
sarflanadi, qonda |
|
vojlantiradi. |
|
simal darajada saq- |
glyukozani ka- |
|
Ikkinchi sababi |
|
lanishi, ko`p miq- |
mayishi, tana haro- |
|
kislorod qarzini |
|
dorda kislorod |
ratining (39-40C0 ) |
|
yuzaga kelishi. |
|
qarzini to`planishi |
buzilishi kuzatiladi |
|
|
|
sabab bo`ladi. |
|
rasm. Submaksimal siklik - dinamik ishlarning turi
Shuning uchun ham statik kuchlanishlarda charchashni yuzaga kelishi dinamik ishlardagiga nisbatan juda tez bo`ladi. Bunda charchashni yuzaga keltiradigan omillarga ishning kislorod etishmagan sharoitda bajarilishi va markaziy asab sistemasiga ishlayotgan mushaklardan tinimsiz afferent impul’slarni katta tezlik bilan ketma-ket kelib turishi sabab bo`ladi.
Gimnastika va og’ir atletika kabi sport turlari bilan shug’ullanishda yuzaga kelgan charchash mushaklarning fuksional holatini o`zgarishi bilan ifodalanadi. Mushaklarning qo`zg’aluvchanligi kuchi kamayadi, ularning qattiqligi, cho`zi- luvchanligi, qisqarish va bo`shashish tezligi o`zgaradi. Charchashning rivojlanishi kishining yoshiga ham bog’liq bo`ladi, ya`ni organizmda ishlash qobiliyatining, harakat tezligining pasayishi kattalarga nisbatan bolalarda yuqori darajada bo`ladi. O`rta tezlikdagi mashqlarni bajarish chog’ida o`tkazilgan tekshirishlar o`smirlarda charchashning rivojlanishida nafas va qon aylanish funksiyalarini uyg’unligini kuchli buzilishi kuzatilgan.
Xulosa.
Inson organizmining rivojlanishida harakat, muskul faoliyati, jismoniy ish muhim o`rin tutadi, chunki uning hayot kechirishi, turmush tarzi bevosita faol harakatni taqozo qiladi. Shu sababli harakat faqat yashash uchun kerak bo`lib qolmay (ovqat topib yeyish, dushmandan o`zini himoya qilish, noqulay omillardan muxofazalanish va boshqalar), barcha tashqi va ichki a`zolarning me`yoriy ishlashi uchun zaruratga aylangan. Demak harakatchan bo`lish, inson salomatligi uchun juda foydali bo`lib, hozirgi paytda tez-tez uchrab turadigan ayrim surunkali xastalik (qonda xolesterin moddasining oshib ketishi, semizlik, qantli diabed, yurakning ishemik kasalligi va boshqa) larga chalinmaslikka olib keladi.
Insonning mavjudligi uning asosiy mehnat faoliyati bo`lib hisoblanadi. Har qanday mehnat muayyan real muhitdan amalga oshadi. Aqliy va jismoniy meh-nat turli xildagi informatsiyani markaziy asab tizimi tomonidan qayta ishlanishi va muskullar tomonidan bajarilishidan iborat. Aqliy mehnat bir butun miya faoliyati natijasibo`lib hisoblanadi. Mehnat jarayonining har qanday turida muskul yuklamasi bilan bog`liq bo`lgan jismoniy va aqliy mehnatning elementlari mavjud. Hozirgi sharoitda texnikaning tezlik bilan rivojlanishi, turmushda avto-matlashtirish va mexanizatsiyalashtirishning toboro keng ko`lamda qo`llanishi inson harakatini cheklanishiga sabab bo`lmoqda. Bu esa organizmdagi barcha a`zolarning me`yoriy ishlashini buzadi.
Charchash va uning fiziologik asoslariga doir ma’lumotlarni taxlil qilib quyidagi xulosaga keldik.
Aqliy mehnat vaqtidagi asab - hissiy zo`riqish darajasiga bog`liq holda energiya sarfi ham ortib boradi. Masalan o`tirib kitob o`qiganda 48 % ga, tik turib ma`ruza qilganda 94 % ga oshadi.
Mehnatning og`irlik darajasi skelet muskullarining yuklamasi bilan xarak- terlanadi. Mushaklar ishlanganda issiqlik va mexanik energiya yuzaga chiqadi.
Mexanik energiyaning ish bajarish uchun ketgan foydali ish koeffitsienti o`rta 20 % ga teng.
Mushaklar ishlayotgan ko`plab kislorod, glyukoza va boshqa moddalar etkazib berilishi va ulardan karbonat angdridi va almashinuv maxsulotlari katta tezlik bilan chiqarilishi uchun yurak-tomir va nafas va buyraklarni funktsiyalari jadallashadi. Og`ir jismoniy ish vaqtida buyraklarga qon oqib kelishi reflektor kamayganligi sababli parchalanish maxsulotlarining buyraklar orqali chiqarili-shi cheklanadi.
Organizmining jismoniy harakatga to`ymasligidan arterial qon bosimining yuqori bo`lishi (gipertoniya), miokar infarkti, nevroz, nevrasteniya, depressiya, o`t va siydik yo`llarida tosh paydo bo`lishi kabi « davr kasallliklari» kelib chiqayapti. 5.Charchash asab xujayralarida tormozlanishini yuzaga keltirib markaziy asab sistemasini va butun organizmni zo`riqishdan va toliqishdan himoya qiladi. Sharchash asab markazlari ish qobilyatining davomli ravishda bir xil ta`sirlanishi ta`sirida qo`zg’aluvchanlikning pasayishi tufayli yuzaga keladi. Agarda aynan shu harakatni boshqaradigan asab markazi boshqa biror faoliyat bilan vaqtincha band qilinsa, ish qobilyati qaytadan tiklanadi. Bundan ko`rinadiki, faoliyat turini almashtirish dam olishning eng yaxshi usulidir. Demak, uncha kuchli bo`lmagan takroriy charchash organizmdagi funksional imkoniyatlarning hamda ishga layoqatlilikning ortishini ta`minlaydi.
Sportchilarda charchashning oldini olish uchun sportchi sport texnikasini yaxshi o`zlashtirgan bo`lishi kerak. Shunda u musobaqa vaqtida o`z kuch va imkoniyatlaridan oqilona foydalanib, kam energiya sarflagan holda ko`p ish bajaradigan bo`ladi.
Jismoniy mehnatni zo’r berib bajarish natijasida o`ta charchash ro’y beradi. Surunkali charchash esa turli funksional sistemalar va butun organizmdagi o’zgarishlarning oylar va yillar davomida to’liq tiklanmasligidan kelib chiqadi.
Charchashning nerv nazariyasi markaziy asab tizimi tomonidan muskullarga keladigan signallar soni keskin oshishi va muskullarning normal qisqarishini talab
qilinishi bilan tushuntiriladi. Gumoral nazariyabir qancha nazariyalarni o`z ichi- ga oladi: a) energiya beruvchi moddalarning tugashi bilan harakat ham to`xtaydi;
b) qonda kislorod yetishmasligi natijasida kelib chiqadi; s) charchash muskulning toksin va sut kislotalardan zaharlanishi natijasida kelib chiqadi; d) muskulning davriy qisqarishi natijasida ajralib chiqadigan zaharli moddalar qonga o`tib, muskullarning qisqarishini tobora kuchsizlantiradi; e)jismoniy harakat bajarilishi natijasida glyukozaning parchalanish maxsuloti sut kislotasi chiqariladi. Demak charchash asab markazlari faoliyatining pasayishidan kelib chiqadi.
Surunkali o’ta zo’riqish ko’pincha yurakdagi o’zgarishlar bilan tarif-lanadi. Keyingi yillarda sportchilar orasida miokard distrofiyasining soni oshib bor- moqda. 1955 yilda 0,5 % sportchilarda uchragan bo’lsa, hozirgi ma’lumotlarga ko’ra 10-12 % gacha oshganligi aniqlangan. Maksimal suratda bajariladigan jismoniy yuklamaga sportchi va sportchi bo`lmaganlarda ham yurak-qon tomirlari tizimi bir xil reaktsiya berishi mumkin. Sportchilar yuragining minutlik hajmi maksimal ish bajarganda tinch turgandagiga nisbatan 10 martagacha oshishi mumkin. Sistolik bosim sportchilarda maksimal yuklama bajarilganida tezroq maksimumga erishib (180-220 mm sim.ust) va ish oxirigacha saqlanishi mumkin. Diastolik bosim ko`p o`zgarishga uchramaydi va bu o`zgarishlar sport bilan shug’ullangan va shug’ullanmaganlarda bir xil bo`lishi mumkin.Gimnastika va og’ir atletika kabi sport turlari bilan shug’ullanishda yuzaga kelgan charchash mushaklarning fuktsional holatini o`zgarishi bilan ifodalanadi. Mushaklarning qo`zg’aluvchanligi kuchi kamayadi, ularning qattiqligi, cho`ziluvchanligi, qisqa- rish va bo`shashish tezligi o`zga
Yüklə 2,91 Mb.
Dostları ilə paylaş:
