Мехнат фаолиятининг физиологик асослари

3. CHARCHASHNING TURLARI VA NAZARIYALARI

Har qanday mehnat faoliyati, u jismoniy mehnatmi, yoki aqliy mehnatmi, ma’lum vaqt o’tishi bilan charchashni yuzaga keltiradi.Charchashning yuzaga kelishi muhim biologik ahamiyatga ega bo’lib, biron ishchi organning yoki yaxlit organizmning zo’riqishini oldini oluvchi signaldir. Shu bilan bir qatorda muskul faoliyatida yuzaga kelgan charchash organizmning energetik resurslarini safarbar etilishini cheklaydi,tiklanish jarayonlarini kuchaytiradi.
Charchash – inson funksional holatining alohida turi bo’lib,uzoq muddatli,yoki shiddatli muskul ishidan keyin yuzaga keladigan va ish unumi pasayishiga sabab bo’ladigan vaqtinchalik holatdir. Charchash muskullar kuchining va chidam- liligining kamayishida,harakat uyg’unligining yomonlashishida,ayni ish bajarish uchun energiya sarfini ortishida va boshqa o’zgarishlarda namoyon bo’ladi. Charchash ishni to’xtashiga olib keladigan normal fiziologik jarayondir,u organizmning hayot faoliyatini butunlay izdan chiqishhini oldini oladigan himoya reaksiyasidir.
Hozirgi vaqtda charchashning yuzaga kelishi haqida eksperimental dalillar olingan bo`lib, unga ko`ra charchash sabablari qandaydir organ yoki organlar sistemasida, shu jumladan asab sistemasida ham bo`lmaydi. Muskul faoliyati juda ko`p organlarning ishga tortilishi bilan bog`liq. Shu sababli, charchash haqidagi hozirgi nazariyaga ko`ra, muskul ishida yuzaga keladigan charchash, fiziologik sistema faoliyati uyg`unligining buzilishi, yomonlashishi sabablarini o`rganish bilan uning oldini olish, sportchining jismonan qay darajada chiniqqanligiga, chidamliligiga, ishning bajarish sharoitiga va boshqalarga bog`liq.
Charchash toliqish, horish- organizmga haddan tashqari zo’r kelishi natijasida mehnat qobiliyatining pasayishi bilan kechadigan fiziologik holat. Aqliy charchash intellektual mehnat mahsuldorligining kamayishi, e’tiborning buzilishi, fikr- lashning susayishi va boshqalar bilan belgilanadi. Jismoniy charchash muskullar kuchi va bir tekisda harakatlanishi kabi funksiyalarning buzilishi bilan kechadi.
O’ta va surunkali charchash farq qilinadi. O’ta charchash zo’r berib jismoniy mehnat qilish natijasida ro’y beradi. Surunkali charchash turli funksional sistemalar va butun organizmdagi o’zgarishlarning oylar va yillar davomida to’liq tiklanmasligi bilan bog’liq. Charchashning tezligi mehnatning xususiyati bilan belgilanadi: bir tarzda turib muskullarga zo’r keladigan ish bajarilganda kishi ancha tez, bir maromdagi ish bajarilganda birmuncha kam toliqadi. Charchashning yuzaga kelishida odamning bajarilayotgan ishga nisbatan munosabati ham muhim rol o’ynaydi.
Ko’pchilik odamlarda emotsional qo’zg’alish davrida uzoq vaqtgacha charchash belgilari paydo bo’lmaydi.Yetarli dam olmaslik yoki uzoq, vaqt haddan tashqari zo’riqib ishlash charchashga yoki mador qurishiga olib keladi. Aqliy va ruhiy toliqish farq qilinadi. Yosh va nerv sistemasi ma’lum bir tuzilishga ega bo’lgan kishilarda jadal aqliy mehnat nevrozlarga olib keladi. Ruhiy toliqish "yurak hissiyotiga" to’lib toshgan va turli majburiyatlari bo’lgan shaxslarda kuzatiladi. Miriqib uxlash va faol dam olish ish qobiliyatini tez tiklaydi. Og’ir kasalliklarni boshdan kechirgan kishilarda charchash tez yuz beradi. Arzimagan va uncha uzoq davom etmaydigan zo’riqish ham ularda bosh og’rig’i, xarsillash, tez yurak urishi, terlash va quvvatsizlikka sabab bo’ladi. Bunday kishi-lar mehnat rejimiga va iloji boricha uzoqroq dam olishga qat’iy amal qilishlari zarur.
Bolalar organizmining anatomofiziologik xususiyatlariga ko’ra hatto unchalik urinmaganida ham (mac, go’dak uyqudan qolganida, maktabda partada uzoq o’tirganida) tez charchab qolishi mumkin. Kun tartibining noto’g’riligi, bir turdagi mashg’ulot, ortiqcha o’yin kulgi ham tez charchashga olib keladi.Bolalarda char- chash belgilari ko’pincha xatti-harakatning buzilishida ko’rinadi: ular toqatsiz, e’tiborsiz, dars vaqtida gaplashadigan, ya’ni intizomsiz bo’lib qoladilar. Ba’zi hollarda, ayniqsa, kasalliklarni boshidan kechirgan bolalar bo’shang, sustkash, xorg’in, kuchsiz bo’lib, fikrlaganda bosh og’rig’i sezadi.
Charchash ba’zan boshdan kechirilgan kasallikning oqibati emas, balki uning boshlang’ich belgisi bo’lishi ham mumkin. Bolada boshdan kechirilgan kasallikka yoki aqliy va jismoniy zo’riqishga bog’liq bo’lmagan tez charchab qolish hollari yuz berganida shifokorga murojaat etish lozim.Ish qobiliyatini uzoq vaqtgacha saqlab qolishning ta’sirli vositalaridan biri- mehnat faoliyatining aniq bir maromda bo’lishidir. Tez charchashni oldini olishda mehnat va dam olishni to’g’ri yo’lga qo’yish, ish kuni davomida qisqa muddatli tanaffuslar tashkil qilish, ish joyini tartibga solish, va o’zini sal horigan his qilganda, charchog’ini yozadigan mashqlar bajarishga muhim e’tibor berish zarur.
Termogulyatsiya buzulishi natijasida , ayniqsa havoning namligi va issig’i yuqori bo’lganda organizmdan ko’p miqdorda suv va turli mineral moddalar ( nat- riy, kaliy, kalsiy va hokazo ) yo’qolishi markaziy asab faoliyatining buzilishiga, issiq urishi ( bosh og’rishi ), uyg’unlikning yomonlashishiga , ba’zida , xushdan ketish kabi holatlarga olib keladi. Havo harorati juda past bo’lgan sharoitlarda ham organizmning tez charchashi (masalan chang’i sportida) kuzatiladi.Bolalar char- chash natijasida organizmning ichki muhitini bir oz o’zgarishi bilanoq hali kislarod qarzi unchalik ortmasdan ishni to’xtatadilar.O’rtacha tezllikni talab qiluvchi mashqlarni bajarish chog’ida o’tkazilgan tekshirishlar o’smirlarda charchashning rivojlanishida nafas va qon aylanish funktsiyalari uyg’unligining kuchli buzilishi ayniqsa mashqlarning energetic qiymatining ortishi kuzatilgan (V.M.Volkov, A.V.Romoshov-1975).Maksimal tezlikda yugurishning eng yuqori darajasiga erishgandan keyin charchash natijasida 7-10 yoshli bollarning harakat tezligi keskin pasayadi.Bu asab jarayonlarining nisbiy kam harakatchanligi va kuchsizligi hamda kimyoviy tormozlanishning tez rivojlanishi tufayli yuzaga keladi deb qaraladi(A.A.Markosyan-1969).Yosh ortishi bilan tezlikka chidamlilikning rivojlanishi oqibatida harakat tezligining pasayishi sekinlashadi.
Yosh sportchilarning sport faoliyatidan charchash ko’pincha harakat uyg’unligi va harakat hamda vigitativ funktsiyalardagi o’z aro ta’sirning buzilishida ifodalanadi.Masalan,suzishda marraga yetish oldida harakatning sport texnikasi
yomonlashadi,nafas olish va harakat qilish o’rtasidagi kelishganlik buziladi. Jismoniy tarbiya mashqlari yurak qon tomir sistemasi kasalliklariga yuqorida ko’rsatib o’tilgan trofik, ya’ni ovqatlantiruvchi ta’sir mexanizmidan tashqari yana organizm (organlarni) kuch-quvvatini oshiruvchi ta’sir xam ko’rsatadi. Bundan tashqari kompensator va tiklantiruvchi ta’sir mexanizmlari orqali ham organizmning ishini yaxshilaydi.
Charchashni yuzaga kelishi muhim biologik ahamiyatga ega bo`lib, biron ishchi organning, yaxlit organizmning zo`riqishini oldini oluvchi signaldir. Shu bilan bir qatorda, muskul faoliyatida yuzaga kelgan charchash organizmning energetik resurslarini safarbar etilishini cheklaydi. Tiklanish jarayonlarini kuchaytiradi. Charchash-inson funksional holatining alohida turi bo`lib, uzoq muddatli yoki shiddatli muskul ishidan keyin yuzaga keladigan va ish unumini pasayishiga sabab bo`ladigan vaqtinchalik holatdir.
Charchash muskullar va chidamligining kamayi-shida, harakat uyg’unligining yomonlashishida, ish bajarish uchun energiya sarfini ortishida va boshqa o`zgarish- larda namoyon bo`ladi. Charchash ishni to`xtashiga olib keladigan normal fizio- logik jarayondir. U organizmning hayot faoiyatini butunlay izdan chiqishini oldini oladigan himoya reaktsiyasidir.
Hozirgi vaqtda charchashning yuzaga kelishi haqida eksperimental dalillar olingan bo`lib, unga ko`ra charchash sabablari qandaydir organ yoki organlar sistemasida, shu jumladan asab sistemasida ham bo`lmaydi. Muskul faoliyati juda ko`p organlarning ishga tortilishi bilan bog`liq. Shu sababli, charchash haqidagi hozirgi nazariyaga ko`ra, muskul ishida yuzaga keladigan charchash, fiziologik sistema faoliyati uyg`unligining buzilishi, yomonlashishi sabablarini o`rganish bilan uning oldini olish, sportchining jismonan qay darajada chiniqqanligiga, chidamliligiga, ishning bajarish sharoitiga va boshqalarga bog`liq.
Charchash rivojlanishida 2 ta faza mavjud: 1-faza engiladigan yoki sub`ektiv faza bo`lib, unda hali ishga layoqat oldingi darajada, hatto undan ham yuqori darajada saqlanishi mumkin. Bu bosh miya yarim sharlari pustlog`ida qo`zg`alish
jarayonining kuchayishi orqali yuzaga keladi, shu bilan birga bu fazada vegitativ funktsiyalar uyg`unligining buzilishini va organizm faoliyatida foydali ish koefftsentining pasayishini ko`rsatish kerak. Charchash yuzaga keladigan 2-faza engib bo`lmaydigan yoki «yaqqol» charchash fazasi bo`lib, bunda ishga layoqat sezilarli darajada pasayadi va markaziy asab sistemasi hujayralarida ximoyaviy tormozlanishi yuzaga kelishi bilan yuzaga keladi, ishlayotgan kishi qancha urinmasin, ishni to`xtatishga majbur bo`ladi.
Charchashning turlari. Charchash o`tkir va surinkali charchash turlariga ajratiladi. O`tkir charchash birdan kuchli tarzda yuzaga kelib ko`pincha jismonan yaxshi chiniqmagan sprotchilarda, axyon-axyonda esa jismonan chiniqqan sportchilarda ham kuzatiladi. Bu holatning yuzaga kelishi haddan tashqari hajmdagi jismoniy mashqlarni bajarish chog`ida yoki musobaqa ishlari ta`sirida hosil bo`ladi.
Xronik (surunkali) chachash turli funksional sistemalarni va butun organizmdagi o`zgarishlarning ko`p oylar, hatto yillar davomida to`liq tiklanmaslik oqibatida to`planishi bilan bog`liqdir. Odamning muskul faoliyatida charchashning rivojlanishi vegetativ funktsiyalarning o`zgarishi bilan bog`liq bo`lishi mumkin. Bu o`zgarishlar asosan nafas olish, qon aylanishi, funktsiyalari, moddalar almashunivining unumi pasayishidan iborat. Natijada ishga tejamsizlik yuzaga keladi, ya`ni unga sarflanayotgan energiya deyarli 2 marta oratdi, organizm faoliyatining foydali ish koeffitsenti esa pasayadi. Gipoksiya, gipolaktatsidemiya va gipoglikemiya hodisalari kuzatiladi.
Siklik- dinamik ishning bu turlarida charchashning yuzaga kelish sabablari ham o`ziga xosligi bilan faqlanadi. Maksimal tezlikdagi bajarilishini ta`minlash uchun asab markazlarining yuqori kuchlanishda ishlashi va ishlayotgan muskullardan markaziy asab sistemasiga juda Yuqori tezlikda kelayotgan afferent impul’slarning ta`siridir. Bunday holat asab xujayralarining labilligini pasaytirib, ularda tormozlanishni kuchaytiradi.
Maksimal tezlikdagi ishlarda charchashning yuzaga kelishiga ikkinchi sabab ko`p miqdorda kislorod qarzining yuzaga kelishidir. Organizmning ichki muhitida chala oksidlangan mahsulotlar to`planishi muskullarning qo`zg`aluvchanligini va dadilligini pasaytiradi va xemortsentorlarga ta`sir ko`rsatish bilan asab mar- kazlarining ishini susaytiradi. Sub maksimal tezlikdagi siklik- dinamik ishlarni bajarishda charchashni yuzaga keltiradigan, sabablar maksimal tezlikdagi ishlardagicha o`xshash bo`lsa ham, lekin shu muddatning 3-4 daqiqa dovom etishi charchashga olib keluvchi omillarni ko`proq rivojlantiradi.
Bunday ishni bajarishda asosan asab sistemasi faoliyatining susayishi va vegetativ funktsiyalarining kislorod etishmagan sharoitda ishlashi natijasida sodir bo`ladi. Organizmning ichki muhitini normal holatga (gemostazni) ushlab turilishini ta`minlaydigan fiziologik jarayonlar majmuasi tiklanish deb yuritiladi. Organizmning tinch holatida ham, ish bajarishda ham qisqacha qilib aytganda, organizmning butun xayot faoliyatida funksional struktura va boshqarish rezerevlarining bir-biri bilan juda qattiq bog`langan sarflanish va tiklanish jarayonlari tinimsiz o`tib turadi. Nisbiy tinch holatda bu jarayonlar ancha past darajada bo`ladi.
Organizmning faoliyati davrida sarflanish jarayonlari tiklanish jarayonlaridan ancha past bo`ladi. Ya`ni dissimilyatsiya (katabolizm) assimilyatsiya (anabolizm) ustun turadi. Dam olish vaqtida esa aksincha assimilyatsiya dissimilyatsiyadan kuchli bo`lib, organizm yuqotgan energiyaning tiklanishini ta`minlaydi.
Charchash yuzaga kelgandan keyin organizmning dam olish vaqtida tiklanish jarayonlari o`tadi. Ya`ni muskul ishi ta`sirida fiziologik funksiyalar ma`lum vaqt o`tgandan keyin ishdan oldingi holatga qaytadi. Bu holat tiklanish deb yuritiladi. Tiklanish uchun ketgan vaqt tiklanish davri deb yuritiladi. Tiklanish davrining muddati bajariladigan ishning harakatlariga, tezligiga, muddatiga, sportchining jismonan chiniqqanligi va boshqa sabablarga bog`liq bo`ladi
Pasaygan ish qobilyatining dam olgandan keyin yana ko`tarilishi tiklanish deyiladi. Tiklanish davri muhim fiziologik-biokimyoviy jarayon bo`lib, jismoniy
faoliyat to`xtagandan keyin ma`lum vaqt o`tishi bilan yuzaga keladi. Tiklanish davrida uchta muhim fiziologik-biokimyoviy o`zga-rish sodir bo`ladi:
Birinchidan sarf qilingan energiya qaytib tiklanadi va uning o`rni qaytib qoplanadi.Ikkinchidan moddalar almashinuvi natijasida hosil bo`lgan keraksiz oraliq maxsulotlar ayruv organlari orqali organizmdan chiqarilib yuboriladi. Uchinchidan organizmning ichki muhiti tiklanadi.
Tiklanish davri sportchilarda erta va kechikkan davrlarga bo`linadi. Agar ish qobilyatining tiklanishi bir necha daqiqada davom etsa, erta tiklanish hisoblanadi. Bordiyu ish qobilyatining tiklanishi bir necha soat, hatto kecha-kunduzlab davom etsa kechikkan tiklanish deyiladi. Shunindek tiklanish davri dastlab ancha tez, keyinroq esa asta –sekin boradi.
Demak, tiklanish davri notekis boradigan jarayon bo`lib, uni ishdan keyin organizm ish qobilyatining qayta tiklanishida yaqqol kuzatish mumkin. Odatda ish qobilyati ma`lum ish bajargandan keyin pasayib, dam olish vaqtida o`z holiga qaytadi. Hatto oldingi darajadan ham kuchayishi mumkin. Bu davr ish qobil- yatining kuchaygan davri yoki superkompensatsiya davri deyiladi.
Tiklanish jarayoning turli davrlari va ularning qachon yuz berishi bajariladigan jismoniy ishning xususiyatlariga bog’liq. Masalan, shtangachi charchab qolguncha bir tekisda yuk ko`taraverishidan keyin 7-12 daqiqalar o`tishi bilan energiya ko`rsatgichlari dastlabki holatga qaytadi. 13-20 daqiqalar davomida esa superkompensatsiya sodir bo`ladi va organizmning ish qobilyati oldingisiga nisbatan oshadi. Muskullarda ishdan keyin tez dastlabki holatga qaytadigan energetik manba bu ATF, keyin kreatin-fosfat va eng oxirgisi glikogen tiklanadi.
Sport amaliyotida tiklanish davri pul’sni sanash, nafas olishning minutlik hajmini aniqlash va muskul kuchini o`lchash yo`li bilan aniqlanadi. Shtan- gachilarda mashq qilish tufayli ayrim muskullarning qayta tiklanish vaqtining turlicha bo`lishini quyidagi jadvaldan ko`rish mumkin.Tiklanish jarayonini ruhiy va tibbiy – biologik omillar tezlatadi. Tibbiy – biologik omillardan biri faol dam olish bo`lib, uni I.M.Sechenov kashf etgan. I.M.Sechenovning ta`kidlashicha,
muskul charchaganidan keyin aynan shu ishda qatnashgan muskullarni uncha og’ir bo`lmagan ish bilan shug’ullantirish hech harakat qilmay turganga qaraganda tiklanish jarayonini ancha tezlashtirar ekan. Faol dam olish individual xususiyatga, ish qilish qobilyatiga va charchash darajasiga bog’liq bo`lib, har xil jismoniy faoliyatda turlicha bo`ladi.
Tiklanish jarayonida tezlashtiruvchi omillardan uqalash va suv muolajalari muhim ahamiyat kasb etadi. Bunda markaziy asab tizimiga ko`plab teri va proprioretseptorlardan ko`tarilgan impul’slar muhim ijobiy rol o`ynaydi. Tiklanish jarayonida jadallashtiruvchi muhim omillardan biri bu to`la qiymatli uyqudir. Tiniqib uxlash organizmni ish qobilyatini tez va to`liq tiklanishiga olib keladi. Organizmning aqliy yoki jismoniy ishga moslanishi mashg’ulotlar bajar-masdan sodir bo`lmaydi. Mashg’ulotlar olib borish jarayoni esa charchashsiz kechmaydi. Charchash tiklanish jarayonlarini tezlashtirib, organizmning zaxira imkoniyatlarini kuchaytiradi. Demak, charchash nafaqat himoya rolini balki, organizmning ishchi mexanizmlarini takominlashishida ham muhim ahamiyat kasb etadi.
I.M.Sechenovning ta`kidlashicha, “ charchash – u bilan qanday kurashish lo- zimligini uqtiruvchi eng yaxshi ogohlantirgich” bo`lib hisoblanadi. Charchashni oldini oluvchi eng yaxshi vosita o`z vaqtida dam olish bo`lib hisoblanadi.Hozirgi vaqtda ma`lumki, mehnat tartibini ratsional tashkil etish va dam olish hisobiga mehnat sharoitlarini yaxshilanishi charchashni oldini oluvchi eng optimal vosita hisoblanadi.
Hujayra, a`zo yoki butun organizm ishlash qobiliyatining ish natijasida vaqtinchalik pasayishiga va dam olganda qayta tiklanadigan jarayonga charchash deyiladi. Bunda mushakni qisqarish amplitudasi asta-sekin kichrayadi, qisqarishning latent davri va bo`shashish davri davomiyligi oshadi, yozib olingan chiziq charchash egri chizig`i deyiladi. Ajratib olingan mushak charchashining asosiy ikki sababi bor:

1. 
   modda almashinuvi mahsulotlari (fosfor kislotasi ,sut kislotasi v.b.) ning mushakda yig`ilishi, bular harakat potentsiali generatsiyasi imkoniyatini pasaytiradi;
   
2. 
   energiya manbalari jamg`armalarining kamayib va hatto tugab qolishi va natijada ATF va kreatinfosfat resintezining buzilishi.
   

Tabiiy sharoitda uzoq vaqt ish bajarganda harakat apparatining charchashi ancha murakkab va ko`pgina omillarga bog`liq.Organizmda mushak uzluksiz qon bilan ta`minlanib turadi, demak u kerakli ozika moddalari (glyukoza, aminokislotalar) bilan ta`minlanadi va almashinuv mahsulotlaridan ozod qilinadi. Ikkinchidan butun organizmda charchash asab tizimidagi jarayonlarga qo`proq bog`liq. I.M.Sechenov charchagan qo`l mushaklari ish qobiliyatining qayta tiklanishi ikkinchi qo`l bilan ishlaganda ancha tezlanishni ko`rsatib berdi.
Charchash eng birinchi asab markazlarida sodir bo`lishini isbotlovchi ko`pgina dalillar mavjud. Butun organizmda charchash sabablarini aniqlashda harakat faoliyatining ikki turi ajratiladi:bir necha mushak bajaradigan lokal va ko`pchilik mushaklar ishtirok etuvchi umumiy ish.Lokal ish bajarganda char- chash mahalliy, ya`ni mushaklarning o`zida bo`ladigan o`zgarishlarga bog`liq. Umumiy ishda markaziy omillar va harakatning vegetativ ta`minlanishi (nafas, qon aylanishi ) yetakchi rol’ o`ynaydi.
Davomli aqliy yoki jismoniy faoliyat ma`lum vaqt davom etgandan keyin charchash ya`ni fiziologik jarayon kelib chiqadi. Bunda ish qobilyati keskin pasayib, muayyan vaqt o`tgandan so`ng, ya`ni dam olgandan keyin yana qayta tiklanadi. Charchash muhim fiziologik jarayon bo`lib, u faol holat hisoblanadi. Charchash oqibatida ro`y beradigan murakkab fiziologik va biokimyoviy o`zgarishlar natijasida ish qobilyatini ko`tarib borishiga olib keladi. Masalan mashq qilib charchash va yaxshi dam olish tufayli insonning mehnat qilish qobilyati kuchayib, asta-sekin o`sib boradi
Bajariladigan mehnat faoliyati turlicha (aqliy va jismoniy) bo`lganligi sababli charchash va uning kelib sabablariham har xil bo`ladi. Masalan, talaba
bilan og’ir atletikachi yoki futbol o`yinchisi o`rtasida yuzaga keladigan charchash fiziologik va biokimyoviy jarayonlari nuqtai nazardan bir – biridan keskin farqlanadi.Charchash jarayonining mexanizmlari bilan yaqindan tanishish uchun ergografda jismoniy ish natijasida kelib chiqadigan oddiy charchashni sinab ko`rish kerak bo`ladi. Bunda ish bajarish davomida bormoq kuchi pasayib, muskulning qisqarish amplitudasi va qisqarishlar soni kamayib boradi. Barmoq muskullari faoliyatida charchash (alohida olingan muskul guruhlarida yuzaga keladigan charchashda) asab markazlarida, nerv – muskul sinapslarida va muskullarning o`zida yuzaga kelgan o`zgarishlar tufayli sodir bo`ladi.
Charchashning paydo bo`lishida muskullarning qon bilan ta`minlanishi muhim o`rin tutadi. Statik ish bajarilishida (masalan, og’ir yuklama ko`tarishda) muskullarning doimo bir xil holatda qisqarib turishi tufayli ularning qon bilan ta`minlanishi qiyinlashib, tez charchashni yuza keltiradi. Uzoq masofalarga yuguruvchilarda esa charchash asab tizimidagi mar-kazlar bilan harakt a`zolari orasidagi boshqaruv koordinatsiyasining buzilishida kelib chiqadi. Bunda char- chash yurak qisqarishining kuchsizlanib qolishi va qisqarish sonining esa ko`pa- yishi, natijada yurak ish unumdorligining pasayishi bilan xarakterlanadi. Oqibatda esa tananing kislorod bilan ta`minlanishi pasayib ketadi va qonda anaerob parchalanish maxsulotlari ko`payadi. Bu hol umumiy charchashni keltirib chiqaradi.
Tanadagi umumiy energetik zahiralarning kamayishi ham charchashga olib keladi. Lekin charchash jarayonida butun energiya zahirasi tamom bo`ladi deb aytish noto`g’ri. Bundan tashqari noqulay obi-havo sharoitlari ( issiq, sovuq, yuqori bosim, yuqori namlik va boshqalar) ham charchashni tezlashtiradi. Shu- ningdek, jismoniy faoliyat davomida ko`p terlash, sportchi tanasidagi suv va tuz almashinuvini izdan chiqarib, oxir oqibatda charchashga olib keladi.
Bu hollar uzoq davom etadigan ish qobiliyatning pasayishi, funksional holat va salomatlikning yomonlashuvi bilan tariflanadi. Butun organizm organ yoki to’qima ishlagandan keyin ish qobiliyatining vaqtincha pasayishi charchash deb
ataladi. Odatda charchash sportchilarda toliqish paydo bo’lishi, ish qobiliyati pasayishi, xarakat koordinatsiyasi va bir necha funksional ko’rsatkichlarning o’zgarishi bilan tariflanadi. Charchashni tushunturuvchi bir necha nazariya mav- jud.Ularning ayrimlari bilan tanishib o’tamiz.

1.