Мехнат фаолиятининг физиологик асослари

2. CHARCHASHNING FIZIOLOGIK AHAMIYATI.

Organizmning aqliy yoki jismoniy ishga moslanishi uchun odam biror mashg’ulotni davriy ravishda bajarib turishi kerak. Mashg’ulotlar olib borish jarayoni esa charchashsiz sodir bo`lmaydi. Charchash tiklanish jarayonlarini tezlashtirib, organizmning zaxira imkoniyatlarini kuchaytiradi. Demak, charchash himoya vazifasini bajarish bilan birga organizmning ishchi mexanizmlarini takominlashishida ham muhim ahamiyat kasb etadi.
Sechenovning ta`kidlashicha, “Charchash – u bilan qanday kurashish lozimligini uqtiruvchi eng yaxshi ogohlantirgich” bo`lib hisoblanadi. Ish natijasida hujayra, a`zo yoki butun organizm ishlash qobiliyatining vaq-tinchalik pasayishi va dam olganda qayta tiklanadigan jarayonga charchash deyiladi. Charchash muhim fiziologik jarayon bo`lib, organizmda ro`y beradigan murakkab fiziologik va biokimyoviy o`zgarishlar natijasida ish qobilyatini ko`tarilishiga olib keladi. Bajariladigan mehnat faoliyati turlicha (aqliy va jismoniy) bo`lganligi sababli charchashning kelib sabab-lari ham har xil bo`ladi. Masalan, talaba bilan futbol o`yinchisi o`rtasida yuzaga keladigan charchash fiziologik va biokimyoviy jarayonlari nuqtai nazardan bir – biridan keskin farqlanadi. Dam olish char- chashning oldini oluvchi eng yaxshi vosita bo`lib hisoblanadi.
Charchashni yuzaga keltiruvchi omillar:

1. 
   muskullarning qon bilan ta`minlanishidagi o`zgarishlar;
   
2. 
   tanadagi umumiy energetik zahiralarning kamayishi;
   

v) noqulay obi-havo sharoitlari ( issiq, sovuq, yuqori bosim, yuqori
namlik va boshqalar) ham charchashni tezlashtiradi.Shuningdek, jismoniy faoliyat davomida ko`p terlash, sportchi tanasidagi suv va tuz almashinuvini izdan chiqarib, oxir oqibatda charchashga olib keladi.
Asab markazlari faoliyatining pasayib ketishi charchashning yuzaga keli- shidagi asosiy sababdir. Bu nazariyani M.I.Sechenov o`zining oddiy tajribasiga asoslanib, charchash asab markazlari ish qobilyatining davomli ravishda bir xil
ta`sirlanishi ta`sirida qo`zg’aluvchanlikning pasayishi tufayli yuzaga kelishini isbotladi. Agarda aynan shu harakatni boshqa-radigan asab markazi boshqa biror faoliyat bilan vaqtincha band bo`lsa, yana qaytadan ish qobilyatini tiklashi, ba`zan esa oldingisiga nisbatan ham yaxshiroq natijaga erishishi mumkinligi aniqlangan. Demak faoliyat turini almashtirish dam olishning eng yaxshi usulidir.
Charchash deganda, miya hujayralarining shu bilan birga butun organizmning ishchanlik qobiliyatini pasayishi tushuniladi. Bu fiziologik jarayon bo’lib, tormozlanishning oxirgi pog’onasi hisoblanadi. Tormozlanish dastlab bosh miya po’stloq qismiga, so’ngra asab tizimining qo’yi qismlariga tarqalib, organizmni bo’shashtiradi. Darsda charchashning birinchi bosqichi faol tormozlanishning bo’shashi bilan bog’liq, bu harakatlar o’zgacha ko’rinishda namoyon bo’ladi.O’quvchilarning o’zlari faol o’quv holatidan to’xtagan bo’ladilar, sinfda ozgina shovqin-suron ko’tariladi. Charchashning bundan keyingi ikkinchi bosqichi qo’zg’alish jarayonining bo’shashi, bilan birga davom etadi. Tormozlanish jarayonlari qo’zg’alish jarayonidan ustun turadi.
Uzoq muddatli hamda ma’lum vaqtda kuchli ishdan keyin muskullar ish bajarish qobiliyatini pasaytiradi, qaysiki dam olishdan keyin tiklanadi. Keskin namoyon bo’lgan charchashda muskullarning uzoq muddatli qaltirashi rivojlanadi va to’lig’icha bo’shashish qobiliyatini yo’qotadi (kontraktura). Charchashning rivojlanishi eng avvalo asab tizimida yuz beradigan o’zgarishlar, ya’ni sinaps- lardan nerv impulslarini o’tkazilishini buzilishi bilan bog’liq. Charchashda qisqarishning asosiy energiya manbai bo’lgan zahiradagi kimyoviy moddalarning kamayishi va almashinuv mahsulotlarining jamlanishi (sut kislotasi va boshqalar) kuzatiladi.Charchashni yuzaga kelish tezligi asab tizimining holatiga, ishni bajarish ritm chastotasiga va yuklamani o’lchamiga bog’liq bo’ladi. Noqulay holat tomonidan ham charchash chaqirilishi mumkin. Qiziq bo’lmagan yoqmagan ish ham tez charchash holatini chaqiradi(3-rasm).

3. 
   rasm. Charchashga olib keluvchi holatlar.
   

Zamonaviy o`qitish jarayoni o`quvchiga axborot bеrishning yangi shakl va usullarini qo`llamoqda, ya'ni bilim bеrishning samaradorligini oshirishiga qaratilgan tеxnika vositalaridan kеng foydalanilmoqda. Natijada o`quvchining darsdagi faoliyatini bir muncha aktivlashtirishga erishildi.Shuni ta'kidlash kеrakki, hozirgi zamon sharoitida maktab o`quvchisiga optimal o`quv nagruzkasini bеlgilash muhim aktual vazifa hisoblanib, birinchidan, o`quv programmasida bеlgilangan bilimlarni o`quvchi o`zlashtirishi ko`zda tutilsa, ikkinchidan, o`quvchining o`z shaxsi extiyoji uchun ham еtarli vaqt ajratiladi. Eng muhimi, o`quvchining jismoniy rivojlanishiga, ish faoliyatiga va salomatligiga salbiy ta'sir etuvchi omillarning oldi olinadi.
Odam organizmining barcha to`qima va organlaridagi hayotiy jarayonlar, ularning ishi markaziy nеrv sistеmasi tomonidan boshqariladi. Odam tug`ilganidan boshlab butun umri davomida aqliy va jismoniy faoliyatining takomillashuvi, ya'ni, tarbiyalanishi, bilim olishi, hunar o`rganishi miya po`stlog`idagi nеrv markazlarining funksional holatiga bog`liq. Miyaning faoliyati ikki xil sababga ko`ra susayishi mumkin. Birinchidan, miya to`qimasidagi tug`ma kamchiliklar, tug`ilgandan kеyin har xil kasalliklar, shikastlanishlar oqibatida miya faoliyatining pasayishi; ikkinchidan, miyaning funksional kasalliklari, ya'ni gigiyеnik talablariga rioya qilmaslik natijasida miyaning zo`riqishidan nеvroz, ya'ni asab kasalliklari paydo bo`lishi.
Xullas charchashni oldini olish choralari quyiidagilardan iborat bo`lishi kеrak:

1. 
   "O`qituvchi yangi matеrialni o`quvchining optimal ish qobiliyatiga ega bo`lgan vaqtida tushuntirish;
   
2. 
   Darsning birinchi yarmida, dars bеrishning aktiv usullarini qo`llab, o`quvchi, diqqatini uzoq vaqt bitta prеdmеtda ushlab turmasdan tushuntirilsa, yuksak natijaga erishiladi.
   

Z. Dars bеrish usulini o`zgartirib turish uni yuqori saviyada olib borish;

4. 
   Sinf xonalarini tanaffus paytida shamollatish;
   
5. 
   O`quvchi faoliyatini turli vazifalarga jalb qilish, o`quv tеxnika vositalarini kеng qo`llash, ammo o`quv tеxnika vositalaridan, tеlеvizordan, programmalashtirilgan ovoz yozish apparatlaridan, diafil'mlardan foydalanishning o`zi asosiy gigiyеna qoidalariga qat'iy rioya qilishni talab qiladi.
   
6. 
   Dars matеrialini tushuntirishda ko`rgazma qurollardan (rasmlar namoyish qilish, tajribalar ko`rsatish) didaktik o`quv vositalardan maksimal foydalanish. Dars oralig`ida fizkulminutlar o`tkazish.
   

O`qituvchining pеdogogik mahorati, uning yangi matеrialni tushuntirish paytidagi ko`tarinki kayfiyati, o`qituvchining har xil ohangda so`zlashi.O`qituvchi bir xil ohangda so`zlagan nutqi o`quvchini zеriktirib, mudratib qo`yadi, bunday payda o`quvchi tomonidan dars matеrialini o`zlashtirish qiyinlashadi, bosh miya yarim shartlari po`stlog`ida tarqoq tormozlanish jarayoni paydo bo`lib, uyqu bosadi.Gigiyеnistlar o`quvchilarning darsda toliqish sabablarini o`rganib chiqib, qiziqarli ma'lumotlarni kеltirdilar. Ular aniqlashicha, yuqori sinf o`quvchilarining charchashiga asosiy sabab ko`pincha ularning darsga qiziqmasliklari, o`qishning og`irligi, mashg`ulot bajarishga layoqatsizlik, darsni zеrikarli o`tilishi, dars matеrialini tushunmaslik, mikromuhitning salbiy ta'siridir.
Charchashning biologik ahamiyati shundan iboratki, u asab xujayra-larida tormozlanishini yuzaga keltirish bilan markaziy asab sistemasini va butun organizmni o`ta qo`zg’alishdan (zo`riqishdan) va toliqishdan himoya qiladi. Demak, uncha kuchli bo`lmagan takroriy charchash organizmdagi funk-tsional imkoniyatlarning hamda ishga layoqatlilikning ortishini ta`min-lovchi omildir.
Sportchi organizmida sodir bo`ladigan charchash mexanizmlarini qo`yi- dagicha tushuntirish mumkin:

1. 
   jismoniy ish bajarishda harakatni boshqaradigan asab markazlari mus- kullardan (ya`ni, proprioretseptorlardan) doimiy ravishda impul’slar olib turadi. Bunday impul’slar oqimi asab markazlari va muskullarning funksional holatini o`zgartirib turadi.
   
2. 
   to`qimalarda kuzatiladigan biokimyoviy jarayonlarning me`yordan chetlashuvlari muskullar faoliyatini o`zgartiradi. Natijada markaziy asab tizimiga boradigan afferent impul’slar oqimini yanada kuchaytiradi.
   

v) davomli muskul faoliyati tufayli metabolizm qoldiqlari qonga o`tib, organizm ichki muhitining sezilarli darajada o`zgarishiga olib keladi.
g) harakatni boshqaruvchi asab markazlari ichki organlarni boshqaradigan asab markazlariga qaraganda funksional jihatdan ancha kuchsiz bo`ladi va shu sababli tez charchash xususiyatiga ega bo`ladi.

4. 
   muskullar ishlayotgan vaqtda ichki sekretsiya bezlarining faoliyati o`zga- radi.Ayniqsa, gipofiz va buyrak usti bezlari (ishning boshlanish davrida) jadal ishlab, muskullar faoliyatini keskin oshiradi, natijada qonga adrenalin va kortikosteroid gormonlari ko`plab ajraladi. Biroz vaqt o`tgandan so`ng esa o`z imkoniyatlarini safarbar qilib qo`yganligi tufayli muskullar faoliyatida pasayish kuzatiladi.
   

Jismoniy mashqlarning fiziologik asoslarini o`rganish usullari haqida gapirganda shu narsani aytish lozimki, odam fiziologiyasini o`rganishdagi asbob- uskunalar, apparatlar, jihozlarning ko`pchiligi muskul faoliyatining organizmga ta`sirini qayd qilishda ham qo`llaniladi. Bularga asosiy stefonendoskop, sfigmomonometrlar yordamida Yurak urishi va qon bosimini o`lchash, spirometr va spirograf orqali nafas olishni qayd qilish, Goryaev usulida qon shaklli elementlarini sanash, Sonli usuli bilan qonda gemoglabinni xisoblash va boshqalar. Keyingi yillarda fotometrik, telemetrik, rentgenoskopik usullar sport fiziologiyasida keng qo`llanilmoqda. Jismoniy ish, har xil jismoniy mashqlar va badantarbiyaning odam organizmiga ta`sir qilish haqidagi ma`suliyatlar dastlab Aristotel asarlarida uchraydi. U nihoyatda og`ir yoki juda engil gimnastika mashqlari bilan shug`ullanish jismu-jasadning kuchsizlanishiga olib keladi, deb yozib qoldirgan
Charchashning oldini olishning ayrim tavsiyalari ustida to`xtalib o`tamiz: Charchashning oldini olishda dastavval sportchilarda mahorat yuqori bo`lishi,
ya`ni sport texnikasini yaxshi o`zlashtirgan bo`lishi kerak. Shundagina sportchi o`z kuch va imkoniyatlaridan oqilona foydalanib, kam energiya sarflagan holda ko`p ish bajaradigan bo`ladi.

1. 
   Charchashning oldini olish uchun amalga oshiriladigan omillardan biri mashq qilish jarayonini kislorod kam bo`lgan tog’li joylarda o`tkazishdir. Bunday mashq qilish sportchi organizmining ichki muhit sharoiti ma`lum me`yorda o`zgargan holatda ishlashiga o`rgatadi. Shunindek, ish jarayonida energiya sarflashni bir tekis olib borish ham charchashning oldini olishda juda muhim hisoblanadi.
   
2. 
   Ish jarayonida energiya sarflashni bir tekis olib borish ham charchashning oldini olishda juda muhim hisoblanadi.
   
3. 
   Sportchining ruhiy hissiy holatlari ham bu borada katta ahamiya kasb etadi. Ijobiy ruhiyat tez charchashning oldini oladigan omildir. Salbiy ruhiyat esa insonni tez charchatadi.
   

Charchash tufayli markaziy asab tizimi va butun bir organizmda darmon qurishi va uning oqibatida kelib chiqadigan o`zgarishlar kuzatiladi. Lekin doimiy ravishda takrorlanib turadigan va unchalik kuchli bo`lmagan charchash organizm ish qobilyatini oshib borishiga zamin tayyorlaydi. Chunki, charchashdan keyin dam olish paytida tananing energiya beruvchi zahira mod-dalari (masalan, ATF, kreatinfosfat, glikogen va boshqalar) oldingisiga qaraganda ko`proq to`planadi. Bu hol esa navbatdagi mashq paytida organizm-ning ancha faol ishlashini ta`minlaydi. Shu usul bilan sportda erishila-digan natijalarni oshirib borish mumkin.
Bundan shunday xulosaga kelinadi, inson sportning qaysi turi bilan shug’ullanmasin uni davriy ravishda davom etirib, unchalik og’ir bo`lmagan charchash elementlariga ega bo`lishi kerak. Bu holatni sportchilar va sport murabbiylari sportni tashkil etishda hisobga olishlari lozim. Chunki, charchash elementlari kuchli bo`lganda ham va juda yuzagi bo`lganda ham mashq qilish maqsadga muvofiq bo`lmaydi ya`ni, ijobiy natijaga erishilmaydi. Majbriy ravishda
mashq qilish og’ir charchashga olib keladi, natijada ishtiyoq yo`qoladi va tananing funksional holatlarida bir qator salbiy o`zgarishlarni keltirib chiqaradi.
Charshashning biologik ahamiyati shundan iboratki u asab hujayralarida tor- mozlanish yuzaga keltirish bilan markaziy asab sistemasini va butun organizmni o’ta kuchlanishidan; zo’riqishdan; va toliqishdan himoya qiladi o’ta kuchli bo’lmagan takroriy charchash organizm funksianal imkonyatlarining undagi ishga layoqatlilikning ortishini taminlovchi omildir.