Мехнат фаолиятининг физиологик асослари

TURLI YUKLAMALAR VAQTIDA ORGANIZMNING FIZIOLO- GIK KO`RSATKICHLARI VA CHARCHASHNING KELIB CHIQISHI

SABABLARI.
Mashq qilish natijasida organizmda qator morfologik, biokimyoviy va fiziologik o`zgarishlar ro`y berishi haqida gapirib o`tgan edik. Ularning katta- kichikligi bajariladigan mushak faoliyatining va sportchining o`ziga xos xususiyatlariga bog’liq.
Yurak-qon tomirlar tizimi. Mashq qilish dastavval, yurak mushaklarining gipertrofiyasiga olib keladi va u ishchi gipertrofiyasi deb aytiladi. Hayvonlar ustida olib borilgan tajribalar bu vaqtda yurak mushaklarida sezilarli bio-kimyoviy o`zgarishlar yuzaga kelishini ko`rsatadi.Gipertrofiya bilan bir qatorda yurak kameralarida kengayish sodir bo`ladi. Bu narsa qorinchalar zahira haj-mining ko`payishiga olib keladi, natijada yurak bevosita ish bajarganida bu imkoniyatdan foydalanib, qisqarganda odatdagidan ko`p qon chiqaradi. Boshqacha aytganda, bevosita ish bajarishda uning sistolik va minutlik hajmi ko`payadi(2-jadval).

2-jadval.

Malaka sportchilarda tinch holatda o`rtacha yurak urish soni

Sportning turi	Yurak urish soni (chastotasi)
Sport bilan shug’ullanmaydiganlarda	67
Qisqa masofaga yugurish	53
Uzoq masofaga yugurish	45
Velosport	44
Suzish	49
Voleybol	51
Futbol	55
Kurash	58
Og’ir atletika	61

Mashq qilish tufayli sportchilarda yurakning ko`ndalang kesimi ko`rsatkichi (og’irlikka va bo`yga nisbatan) oshib boradi. Sportchilarda mashq qilmaganlarga nisbatan sinusli bradikardiya, sinusli aritmiya, P tishning pasayishi va T tishlarning kuchayishi va boshqalar kuzatiladi. Bu o`zgarishlar sportchilar yuragining miokar- dida mashq qilish natijasida funksional imkoniyatlar oshishini ko`rsatadi.Tinch holatda yurak urishining kamayishi sportchilarga xos bo`lgan xususiyatlardan biridir. Odatda sportchi yuragi minutiga 50-55 marta uradi. Uzoq masofaga yuguruvchilarda esa bu ko`rsatkich ba`zan 36-30 ga tushishi ham mumkin. Sportchilarda yurakning sistolik hajmi ko`proq bo`ladi, shuning uchun ularda yurak kamroq harakat qilsada, tinch holatda minutlik hajmi kamaymaydi.
Sportchilarda qon bosimi ko`pincha ular tinch turganda past bo`ladi. Mashq qilganlar organizmida zahira energiya beruvchi moddalar glikogen va kreatinfosfat birmuncha ko`payadi. Ma`lumki, ulardan biokimyoviy yo`l bilan ATF hosil bo`ladi.Mashq qilgan sportchilarda mushaklar yo`g’on tolali bo`lib, sarkolemmalar ancha qalinlashadi, sarkoplazma miqdori oshadi, eng muhimi ularda qon aylanish ancha yaxshilanadi. Mashq qilgan mushaklarda har 100 tolaga 98 kapillyar to`g’ri kelsa, mashq qilmaganlarda 46 kapillyar bo`ladi.Sportchilarda qon shaklli elementlarga boy bo`ladi. 1 mm<sup>3</sup> qonda eritrotsitlar soni 4,7 mln., gemoglobin 14,5
g. foizga teng bo`ladi. Buning natijasida qonning kislorodni umumiy qabul qilib olish imkoniyati kengayadi.
Nafas olish a’zolari. Mashq qilganlarda mashq qilmaganlarga nisbatan tinch- lik holatda nafas olish soni siyrak bo`lib, bir vaqtning o`zida jarayon chuqur bo`ladi. Nafas olish chastotasi ularda minutiga 8-12dan oshmaydi (mashq qilmaganlarda 15-20 marta). Nafas olishning chuqurligi bois uning harakat qilish chastotasi kamaysada o`pkaning minutlik hajmi o`zgarmaydi.O`pkada tiriklik sig’imi mashq qilganlarda ancha yuqori bo`ladi (5000-7000 ml). Ayniqsa bu uzoq masofalarga yuguruvchilarda, suzuvchilarda, chang’ichilarda, eshkak sporti bilan shug’ullanuvchilarda yaqqol ko`zga tashlanadi. Ularda nafas olish mushaklari
ancha rivojlangan hamda nafas olish chuqur bo`ladi. O`pkaning tiriklik sig’imi qancha yuqori bo`lsa, bu katta sportda shuncha qo`l keladi.
Harakat apparati. Mashq qilish tufayli mushaklardagi tarkibiy qayta qurish, gipertrofiya qolati morfologik tomondan keng ko`lamda o`rganilgan.Bu vaqtda tana mushaklarining funksional holati ham o`zgaradi. Bulardan tashqari, mashq qilish tufayli tana mushaklarida proprioretseptor sezgi mukammal-lashadi, ish qobiliyati oshib boradi. Suyaklarda ham sezilarli o`zgarishlar ro`y beradi, suyakning yuza qismida g’adir-budirlik paydo bo`ladi, suyakning ko`ndalang kesimi uzayadi, suyak pardasi ancha-muncha qalinlashadi, uning mexanik mustah- kamligi oshadi.
Og’ir jismoniy mashq bajarganda fiziologik ko`rsatkichlar.Organizmning mashq qilganligi uning standart yuklamalarga nisbatan reaktsiyasidan tashqari o`ziga xos maksimal yuklamalarga nisbatan munosabati bilan ham aniqlanadi. Maksimal yuklamalar organizmning ishni bajara olmasdan qolish darajasiga (nihoyatda charchab qolguncha) borishi bilan belgilanadi. Uni laboratoriya sharoitida yoki tabiiy holatda ham amalga oshirish mumkin. SHu yo`l bilan organizmning funksional rezerv zahirasi imkoniyatlarini hisoblash mumkin.
Yurak-qon tomirlar tizimi va qon. Maksimal suratda bajariladigan jismoniy yuklamaga sportchi va sportchi bo`lmaganlarda ham yurak-qon tomirlari tizimi bir xil reaksiya berishi mumkin (yurak urish soni ikkalasida ham minutiga 190-220 atrofida). Lekin sportchilarda bir vaqtning o`zida yurakning sistolik hajmi katta bo`ladi (qorinchalardagi qonning rezerv hajmi hisobiga).
Sportchilar yuragining minutlik hajmi maksimal ish bajarganda tinch turgandagiga nisbatan 10 martagacha oshishi mumkin. Sistolik bosim sportchilarda maksimal yuklama bajarilganida tezroq maksimumga erishib (180-220 mm sim.ust), ish oxirigacha saqlanishi mumkin. Diastolik bosim ko`p o`zgarishga uchramaydi va bu o`zgarishlar sport bilan shug’ullangan va shug’ullanmaganlarda bir xil bo`lishi mumkin.
Maksimal yuklama bajarish mushaklarda moddalar almashinuvini kuchaytirib qoldiq moddalariing to`planishiga olib keladi va natijada bu moddalarning miqtsori qonda ko`payib ketadi (masalan, sut kislotasi). Sportchilarning qonida sut kislotasining miqdori 300 mg% ga borganda ham ular ishni davom ettirishi mumkin. Sport bilan shug’ullanmaganlarda esa qonda sut kislotasining miqdori bu darajada oshganida ishni to`xtatishga majbur bo`ladi.Yana uzoq masofalarga yugurish qonda glyukoza miqdorini keskin kamaytirib yuborishi mumkin. Sportchilar qonida glyukoza miqdori 50mg% bo`lganida ham ular ishni davom egtira oladi. Sport bilan shug’ullanmaganlar esa bu ahvolda ishni davom ettira olmaydilar.Nafas olish a`zolari. Mashq qilish natijasida o`pkaning minutlik hajmi oshib boradi. Masalan, kon’kida mashq qiluvchilarda bu ko`rsatkich mashq qilishning boshida 147,9 l bo`lgan bo`lsa, oxiriga kelib 160,6 l. ga chiqadi. Turli xil masofalarga yugurganda kislorodga bo`lgan qarzdorlik oshib boradi.
Siklik - dinamik ishlarda charchashning yuzaga kelish sabablari. Bunda hara- katlar, ya`ni gavdaning bir joydan ikkinchi joyga surilishi asosini tashkil qiladi. Siklik ish turlari: yurish, chopish(qisqa, o`rta, uzoq va juda uzoq masofalarga yugurish bilan harakterlanadi), sakrash, granata, lappak (disk), to`qmoq, yadro irg’itish kabi mashqlar kiradi.
Siklik - dinamik ishlarni bajarilish tezligi bo`yicha 4 ta guruhga bo`linadi:

1. 
   Maksimal tezlikdagi siklik - dinamik ishlarda charchashning yuzaga kelish sabablaridan biri-harakatni maksimal tezlikda bajarilishini ta`minlash uchun asab markazlarining yuqori kuchlanishda ishlashi. Bunday holat asab hujayralarining funksional harakatchanligini pasaytirib, ular-da tormozlanishni rivojlantiradi. Ikkinchi sababi kislorod qarzini yuzaga kelishi.
   
2. 
   Submaksimal tezlikdagi siklik - dinamik ishlarni (bu ishlar 20-30 soniyadan 3-5 daqiqagacha davom etadi) bajarishda charchashni yuzaga keltira- digan sabablar. Kislorod qarzi yuqori darajada (19-20 l.) etadi, sut kislotasi ancha to`plangan sharoitda ishlaydi MNS faoliyati susayadi va vegetativ funktsiyalarning kislorod etishmasligi sharoitda sodir bo`ladi.
   
3. 
   Katta tezlikdagi siklik - dinamik ishlarda (bunda uzoq masofani bosib o`tish, masalan, 3000, 5000, 10000 metrgacha bo`lgan masofalarga yugurish, 800 va 1500 ga suzish) birinchi daqiqalarda nafas olish, qon aylanishning kuchli ortishi hamda ishning butun davomida bu sistemalar faoliyatining maksimal darajada saqlanishi, ko`p miqdorda kislorod qarzini to`planishi sabab bo`ladi.
   
4. 
   O`rta quvvatli ish (30-40 daqiqadan 20-30 km bosib o`tish, marafoncha yugurish), ya`ni o`rta tezlikdagi siklik - dinamik ishlarda charchashni hosil bo`lishi sportchi organizmning haddan tashqari uzoq vaqt davomida ishlash natijasida yuzaga keladi, chunki juda ko`p miqdorda energiya sarflanishi bo`ladi, qonda glyukozani kamayishi, tana haroratining (39-40C⁰ ) buzilishi kuzatiladi
   

(3-jadval va 4- rasm).
Asiklik - dinamik ishlarda charchashning yuzaga kelish sabablari. Bu ishlar kuch va tezlikni maksimal safarbar etilishi bilan bog’liqdir. Yadro uloqtirish, to`qmoq irg’itish, granatalarni uloqtirish bilan bajariladigan turli ishlar kiradi. Jismoniy mashqlarni asiklik turlarida charchashning yuzaga kelish sabablari turlicha bo`ladi. Masalan, sport o`yinlarida harakatning bajarilishi - yuzaga kelgan vaziyatga bog’liq bo`lgani sababli organizm vaqt tig’izligida informatsiyalarni qabul qilish va ularga mos holda javobni sintezlashi va doimo harakatni yangi dasturini tuzish zarurligi markaziy asab sistemasining oliy bo`limlarini charchashga olib keladi.
Natijada harakat uyg’unligi yomonlashadi, ayrim analizatorlar faoliyati susayadi. Bundan tashqari, xokkeyga o`xshash tezlik va kuch bilan bajariladigan jismoniy mashqlarda kislorod etishmasligi, kislorod qarzini to`planishi ish qobiliyatini pasayishiga olib keladi. Statik kuchlanishlarda charchashning yuzaga kelishi, bunday ishlarda qator mushak gruppalarining tinimsiz qisqarib turishi bilan bog’liq bo`ladi.

3-jadval. Siklik - dinamik ishlarning guruhlari.