Mehri xatun divan مهري خاتون ديوان baki 2011

-N-
Nab – saf, təmiz, qatışıqsız. Badeyi-nab – təzə və saf çaxır, şərab.

Naəhl – bir şeyin əhli olmyan, hünərsiz, münasib və layiq olmayan.

Naf – bir şeyin ortası, arası.

Nafə – göbək, göbəyə bənzər, müşk alınan geyik göbəyi. Nafeyi-ahu – geyik göbəyindən alınan maddə, müşk. Himalay dağlarında yaşayan bu geyiyə müşkin geyik, tatar geyiyi, Xıtay geyiyi, Xotən geyiyi deyilir.

Nagah – birdən, ansızın.

Naqis – çatışmayan, nöqsanlı, kəm.

Nalan – nalə çəkən, zarıyan ah çəkən, ağlayan.

Nam – ad, ad-san.

Nan – çörək. Nanü nəmək – çörək və duz, duz-çörək.

Nar – ot, alov, atəş. Nari-cəhim – cəhənnəm odu.

Naseh – nəsihət verən, öyüd verən, moralist.

Natəvan – gücsüz, qüvvətsız, biçarə, aciz, xəstə, bitab.

Neəm – nemətlər.

Ney – qamiş, qarğı.

Nəbat – bitki, ağac, ot.

Nəbi – peyğəmbər, rəsul.

Nədamət – peşmanlıq.

Nəxas – mis, latun.

Nədim – söhbətdaş, yoldaş, həmdəm, müsahib.

Nəfs – ruh, can, yaşayış; meyl, həvəs. Nəfsi-əmmara – güclü nəfs.

Nəyin – üzük. Səngi-nəyin – üzüyün qaşı.

Nəğəmat (təki: nəğmə) – xoş avaz, oxuma.

Nəhar – gündüz. Leylü nəhar – gecə-gündüz.

Nəxl – xurma ağacı; tabut.

Nəkir – ilk gecə qəbrdə ölünü sorğu-suala tutan iki mələkdən birinin adı.

Nəmək – duz. Nəməkin – duzlu, şor.

Nəmgin – nəmli, rütubətli.

Nəmrud – Kəldə (Babil, Kaledoniya) padşahının ləqəbi. Rəvayətə görə, onun adı Kinus olub. Babıl şəhərinin banisidir. İbrahim peyğəmbər adamları bütpərəstlikdən əl çəkməyə çağıranda Nəmrut onu oda atdırır, ancaq Allahın mərhəməti ilə od İbrahimə təsir etmir. Atəşi-Nəmrud – Nəmrudun tonqalı, odu.

Nərgiz – ağ, kiçik və ətirli gülləri olan bitki. Uzunluğu 40 sm-dir. Gözəlin gözü bu gülə bənzədilir. Nərgizi-şəhla – gözəl mavi göz.

Nəsim – külək, yel, bahar yeli.

Nəsnə – şey, cisim, əşya.

Nəsrin – ağ və ətirli bir gül. Ona müşkin, yaxud müşkinbuy da deyirlər.

Nəva – səs, avaz, həng; muğamlardan birinin adı.

Nəval – peşkəş, sovqat; lütf, kərəm.

Nihan – pünhan, gizlin, sirli.

Nim – yarım, yarı. Dü nim – iki parça.

Nisa – qadın, qadınlar.

Nisar – qurban, fəda.

Niş – iynə, nizə, diş; arı və bəzi böcəklərin iynəsi.

Niyaz – nəzir, dilək; ehtiyac; dərvişlərə verilən sədəqə.

Nuş – içmə, cana sindirmə; dadlı, şirin, bal. Nuşi-ləb – busə, dodaq balı.

Nübüvvət – peyğəmbərlik.

Nüman – lalə; qan.

Nüsrət – mədəd, yardım, kömək; qələbə.

Nüzul – enmə, nazil olma.
-Ö-
Övc – yuxarı, uca, hündür.

Övraq – vərəqlər, yarpaqlar, səhifələr, kağızlar.

Övsət – ara, orta, aralıq. Elmi-övsət – riyaziyyat elmi.
-P-
Pasiban – qarovul, gözətçi. Pasbani-fələk – Zühal, Saturn.

Paydar – həmişəlik, əbədi; bərk, möhkəm.

Payimal – ayaq altına alınan, əzilən, ayaq altında qalan.

Peyk – xəbərçi, xəbər gətən, çapar,qasid, məktub gətirən.

Peykan (peykam) – nizənin və ya oxun ucuna bərkidilən uçluq.

Peyman – əhd, şərt, qərar, vədə, söz vermə, əhd etmə.

Pəludə – meyvədən hazırlanan yemək və şərbət, içki.

Pərişan – dağınıq, tərtibsiz, bulaşıq, çaşqın. Zülfi pərişan – dağınıq saç, zülf.

Pərtov – nur, işıq, şö’lə.

Pərva – səbr, aram, qərar, taqət; meyl, istək; qorxu, çəkinmə.

Pərvaz – uçuş, uçma.

Pərvərdigar – Allahın sifətlərindən biri.

Pəs – son, axır, ondan sonra, elə isə.

Pəşşə – çibin, milşək.

Pəyan – son, axır, nəticə, hədd.

Pir – qoca, yaşlı, ixtiyar; başçı, mürşid.

Pirəzən – qoca ayal.

Pişva – başçı, sərdar, pir. Pişvayi-şəriət – qazı, müfti.

Piyaz – soğan.

Pota – qalın parça, yorğan kimi işlənən örtü.

Pust/post – dəri, gön; utanmaz, həyasız.

Puşt – arxa, iz.

Pür – dolu. Pürkərəm – səxavətli, cömərd, kərəm sahibi.
-R-
Rahnüma – yol göstərən, bələdçi, başçı, pir, mürşüd.

Ram – aram, parahat; tabe olan, boyun əyən.

Ray(i)qan – ucuz, müftə.

Raz – sirr, gizlin mətləb, üstü örtülü niyyət.

Razi - xoşnud, şad, könlü xoş.

Raziq – rizq verən, Allahın sifətlərindən biri.

Rəb – yiyə, ağa. Allah sifətlərindən biri.

Rəf – yuxarı, uca; yox etmə, dəf etmə.

Rə’fət – böyük, ulu, uca. Rə’fəti-gərdun – uca asiman.

Rəh/rah – yol, tərəf, güzər; qayda-qanun.

Rəhman – bağışlayan, rəhm edən, mehriban. Allahın sifətlərindən biri.

Rəmim – çürük, çürümüş.

Rəmz – nişan, əlamət, sirr.

Rə’na – gözəl, nazik, yaraşıqlı, qədd-qamətli, cazibədar.

Rənc – zəhmət, əzab, azar, dərd, möhnət, məşəqqət.

Rəngin – rəngli, bəzəkli, əlvan; analaşılmaz, çətin.

Rəsən – ip, kəndir, çatı, sicim, urğan.

Rəsul – elçi, peyğəmbər. Rəsuli-kibriya – ulu, böyük peyğəmbər.

Rəva – uyğun, münasib, layiq.

Rəvan – axan, axıcı; can, ruh. Abi-rəvan – axan su. Sərvi-rəvan – sərv boylu mə’şuqun yerişi.

Rəvayih (təki: rayihə) – ətir, ətirli.

Rəzm – vuruş, savaş, cəng, güləş. Rəzmara – savaşın bəzəyi olan batır, bahadır.

Rəzzaq – rizq verən. Allahın sifətlərindən biri.

Rih – yel, külək, bahar yeli. Rihi-şəmal – xoşətirli yel.

Riqab – üzəngi.

Risalət – xəbər etmək, xəbər gətirmək; peyğəmbərlik; xətt, risalə, kitab, kitabça.

Risas – qurğuşun, qalay.

Risman – ip, bağ, bəndş.

Riyahin – reyhanlar.

Rizvan – behişt, cənnət, uçmaq.

Rövnəq – bəzək, gözəllik.

Rövzeyi-rizvan – behiştin bağı, cənnət bağı.

Rövzə – bağ, bostan, gülüstan, gülzar, çəmənzar; behişt, cənnət, uçmaq.

Rövzən – baca, pəncərə, dəlik, deşik.

Ru(y) – üz, şəkil; üst, üstü, üzü. Rubəru – üzbəüz, üz-üzə. Ruyi-zəmin – yer üzü.

Rusiyah – rüsva, üzüqara, həyalı, utancaq; günahkar, müqəssir.

Ruzigər – həyat, zaman, dövr.

Rüxsar – üz, yanaq, çöhrə, sifət. Şəm’i-rüxsar – üzünün şamı, üzünün şö’ləsi, nuru.

Rüsul (təki: rəsul) – peyğəmbərlər, rəsullar.

Rüsva – biabır, masqara, bədnam, xəcil.

-S-

Sağər – kiçik; yetim

Saqqa – su verən, suçu, su mənbəyi.

Salü mah – il və ay.

Samət – əbədi, baqi; başçı, sərdar, hakim

Sane’ – yaradan. Allahın sifətlərindən biri.

Sə’d – bəxtli, bəxtiyar, xoşbəxt, mübarək. Sə’di-əkbər – Müştəri (Yupiter) ulduzu.

Səba – yel, külək, məltəm. Badi-səba – dan yeli.

Səbzəvar – otluq, göylük, çəmənlik, çəmənzar.

Sədd – divar, maneə.

Səf – qatar, cərgə.

Səg – it.

Səhərgah – dan vaxtı, səhər vaxtı.

Səhhar – sehrbaz, cadugər, ovsunçu.

Səmənd – sarı rəngli at, dür at.

Səmənsa – yasəmən gülü kimi ağ baldırlar (ayaqlar).

Səmin – yağlı, səmiz. Kəlami-səmin – inamlı söz.

Sənəm – büt; sevgili, gözəl, mə’şuq.

Səngi-xara – qatı daş, bərk daş, möhkəm daş.

Səngin – ağır, ağırlıq; daşdan düzəldilən əşya.

Səra – nəmlik; nəm torpaq; yerin altı.

Sərasər – başdan-başa.

Sərfəraz – böyük, ulu, ulu mərtəbəli, yüksək dərəcəli.

Sərir – taxt, çarpayı, şah taxti.

Sərvər – başçı, sərdar, sərkərdə, cənab. Sərvəri-aləm, sərvəri-kainat – Məhəmməd peyğəmbərin ləqəbi.

Sətr – örtmə, gizləmə, bir şeyin üstünü örtmə.

Səttar – örtən, gizləyən. Səttarül-üyub – eybləri örtən.

Səyyarə – seyr edən, gəzən; ulduz, planet.

Sihhət – sağlıq, sağlamlıq, səhhət.

Simrüğ – ənqa, yuvası Qaf dağıda olan əfsanəvi quş.

Sipər – qalxan. Simin sipər – kümüş qalxan.

Sitr – pərdə, geyim, libas.

Siya/siyah – qara. Siyaru – qara yüz, üzüqara; həbəş, zənci.

Siyam – orucluq. Mahi-siyam – orucluq ayı.

Siyapuş – qara geyinmiş; yaslı.

Sum – soğana bənzər birbitki, sarımsaq.

Sunmaq – təqdim etmək, vermək.

Surxab – qızıl su, qan.

Suz – yanma, ağrı. Suzi-eşq – eşq odu, eşq yanğısı.

Sübhan – pak, pakizə. Allahın sifətlarının biri.

Sümmi – son, sonra, ondan sonra.
-Ş-
Şadan – şad, xoşhal, şad-xürrəm, xoşbəxt.

Şadürəvan/şadırvan – fontan.

Şafiq – şəfa verici, şəfaət edən.

Şahbaz – tərlan, laçın, alıcı quş; bahadır, qəhrəman.

Şahnaz – muğam adı.

Şam – axşam; axşam yeməyi. Şamü səhər, sübhü şam – gecə-gündüz.

Şayəd – bəlkə, ehtimal, mümkün ki.

Şeyda – dəli, divanə, aşiq, eşqə düşən, sevən. Bülbüli-şeyda – aşiq bülbül.

Şeyillah – Allah xatirinə bir şey vermə.

Şəbnəm – şeh, qırov.

Şəcər – ağac.

Şəfqət – mehribanlıq, mərhəmət, rəhm.

Şəms – gün, günəş. Şəmsi-münir – nurlu günəş. Şəmsü qəmər – gün və ay.

Şiddət – zülm, qəzəb; cövr, cəfa; güc, qüvvət, zor.

Şuridə – qarışıq, dağınıq; aşiq, vurğun.

Şükran – minnətdarlıq, razılıq, şükr etmə.

Şükufə – gül, çiçək, qönçə.
-T-
Tacdar – tac sahibi, padşah, sultan; böyük, ulu. Taci-fələk – günəş.

Taət –ibadət, itaət.

Tale – doğan, çıxan, tülu edən; bəxt, qismət; Allah, tanrı.

Talib – istəyən, tələb edən, müştəri, alıcı; şagird, tələbə.

Tamu – duzəx, cəhənnəm.

Tanq – heyrət, təəccüb; tay-tuş.

Tapı – sənəm, büt, qiblə, qibləgah, xəyali varlıq.

Tapu – ibadət, dərgah, ocaq. Gəldim tapuna – ibadət üçün dərgahına gəldim.

Təala – böyük, ulu. Allahın sifətlərindən biri.

Təb – möhür vurma; nəqş çəkmə; çap etmə, nəşr etmə; təbiət, xasiyyət; şeir yazma qabiliyyəti, ilham; isitmə, qızdırma.

Təban – parlaq. Mahi-təban –şö’lə saçan ay; gözəl, sevgili.

Təbah – xarab, zay, puç, heç.

Təbarək – mübarək olsun, bərəkətli olsun.

Tə’bir – yozma, bəyan etmə, yozum, anlatma.

Təhəmmül – səbr, dözüm, qənaət.

Təhrir – yazma, kitab yazma; azad etmə, buraxma, qulu azad etmə.

Təhsin – alqışlama, tərifləmə; bərəkəlla, afərin.

Təhtis-səra – yerin altı, torpağın altı.

Təxtgah – paytaxt, padşahın yaşadığı yer.

Təqrir – dillə bəyan etmə, təsdiq etmə; yerləşmə, bir yerdə qərar tutma.

Təlbis – hiylə, məkr, yalan; geyinmə, libas geymə.

Təl’ət – görünüş, görk, gözəl üz, gözəllik.

Təmənna – xahiş, təvəqqe; istək, arzu.

Tə’n – tənə, kinayə, məzəmmət.

Tərəhhüm – rəhm etmə, yazığı gəlmə.

Təşəbbüh – bənzəmə, bənzətmə.

Təşxis – tanıma; diaqnoz.

Tətvil – uzatma, uzun etmə.

Təvaf – bir şeyin ətrafına dolanma. Təvafi-həcc – Məkkədə təvaf etmə.

Təvil – uzun, uca, böyük; şeir növü. Ömri-təvil – uzun ömür.

Təzərrö – boyun əymə; itaətkarlıq; yalvarma.

Təzərrönamə – ərizə, diləkcə.

Tifl – çağa, körpə, uşaq. Tifli-çeşm – göz bəbəyi. Tifli-nadan – axmaq uşaq.

Tiğ – qılınc, xəncər; tikan. Tiği-çubin – taxta qılınc; mənasız qayda; bihudə və əsassız dəlil. Tiği-sitəm – zülm qılıncı. Tiği-afitab (tiği-xurşid) – günəş şö’ləsi.

Tir – ox; dirək, sütun. Tiri-təzəllüm – məzlumların ahı. Tiri-çərx – Merkuri planeti.

Tirəndaz – oxçu, ox atan.

Tiryək – zəhərə qarşı dərman, padzəhr; narkotik maddə.

Tövfiq – kömək, yardım. Tövfiqi-hidayət – doğru yol göstərmə.

Tövhid – Allahın birliyini iqrar etmə.

Tuba – behiştdə bitən ağac; boy-buxunlu gözəl.

Tuğra – gerb; fərman, buyruq, hökm.

Tur – Sina yarımadasında bir dağın adı.

Turab – torpaq. Əhli-turap – ölənlər, ölülər.

Tutiya – sürmə, gözə sürrlən vəsmə.

Türfə – təzə, təzə-tər; mə’şuq, sevgidli.

Tütmək – tüstülənmək.

Tüyur (təki: teyr) – quşlar. Tüyuri-vəhşi – vəhşi, yabanı quşlar.
-U-
Uçmaq – cənnət, behişt.

Uş – bu.

Uşbu – bu, məhz bu.
-Ü-
Üftadə – düşmüş, yıxılmış, fağır; düçar, mübtəla.

Üqba – axirət, o dünya.

Üqul (təki: əql) – aqillər. Əhli-üqul – ağıl sahibləri, alimlər.

Ülul’əbsar – uzaqgörənlər.

Ülul’əlbab – ağıl sahibləri.

Ümmə(t) – millət, icma; bir peyğəmbərə uyan adamlar

Ünas (təki: nas) – qadınlar, qızlar.

Üyub (təki: eyb) – eyblər.

-V-
Vazeh – açıq, aydın, aşkar.

Vəcd – şadlıq, zövqi-səfa, sevgi.

Vəch – üz, çöhrə, gözəllik.

Vəchvar – gözəl kimi, gözələ bənzər.

Vədud – mehriban, məhrəm. Allahın sifətlərindən biri.

Vəfi – vəfadar, vəfalı, sözünün üstündə duran, əhd-peymanına əməl edən.

Vəli – dost, xudaya yaxın olan; kəramətli, övliya, əziz; lakin, amma, ancaq.

Vəline’mət – yaxşılıq edən, xeyirxah.

Vəliyyül-övliya – vəlilərin vəlisi.

Vəsət – ara, aralıq, orta, mərkəz.

Vəsl – qovuşma, yetmə,  birləşmə.

Vəş – bənzər, oxşar. Pərivəş – pəri kimi, məhvəş – ay kimi, tavusvəş – tovuz kimi.

Vird – qızılgül; vird etmə, Qur’an və ya dua oxuma.

Vüsal – qovuşma, yetişmə.

Vüslət – qovuşma, birləşmə.
-Y-
Yağma – talan; Türküstanda yerləşən bir şəhərin adı; bir türk tayfasının adı.

Yarlıqlamaq – günahını örtmək, bağışlamaq.

Yastanmaq – söykənmək.

Yekpa – bir ayaq, bir ayaqlı.

Yelda – ilin ən uzun və qaranlıq gecəsi (müasir təqvimlə dekabrın 21-dən 22-sinə keçən gecə); yarın saçı.

Yen – paltarın qolu.

Yey – yaxşı, bir şeyə nəzərən yaxşı.

Yəd – əl, qol; kömək, yardım. Yədi-beyza – ağ əl (rəvayətə görə, Musa peyğəmbərin qüdrət göstərən ağ əli).

Yövm – gün. Yövmi-qiyam (yovmül-qiyam) – qiyamət günü.
-Z-
Zahid – tərki-dünya, dindar, sufi; qələndər.

Zarü giryan – ağlayıb-inləyən, gözü yaşlı.

Zat – mahiyyət, cövhər; şəxsiyyət. Zati-ə’zəm – böyük şəxsiyyət.

Zəban – dil, söz.

Zəbani – cəhənnəm mələyi.

Zəbər – üst, üstdə. Zirü zəbər – alt-üst, aşağı-yuxarı, böyük-kiçik.

Zəbərcəd – qızıla çalan yaşımtıl rəngli qiymətli daş.

Zəcr – əzab, əziyyət, cövr; məcbur etmə.

Zəfər – qalibiyyət, qələbə.

Zəxm – yara, baş.

Zəifə – gücsüz, aciz, biçarə, çarəsiz; qadın.

Zəlalət – doğru yoldan çıxma; yazıqlıq, əlillik.

Zəlil – yazıq, biçarə, fəqir, zavallı.

Zəmhərir – qışın ən soyuq vaxtı, şaxta.

Zəmin – yer, torpaq, yurd.

Zəmm – birinin eybini göstərmə, həcv etmə.

Zəmzəm – Məkkədə Kə’bənin cənub-şərq tərəfində 24 metr dərinliyində bir quyu. Rəvayətə görə, İbrahim peyğəmbər dövründə, b.e. 2800 il öncə qazılıb.

Zən – qadın; vuran, döyən.

Zəng/jəng – pas, paxır, cəng.

Zənəxdan – çənədə, yanaqda çuxur.

Zər – altın, qızıl. Simü zər – kümüş və qızıl.

Zərrəvəş – zərrə kimi.

Zərrin – qızılı, zərli, qızıldan düzələn.

Zəval – yox olma, batma, göy cisimlərinin batması.

Ziba – gözəl, yaraşıqlı. Ruhi-ziba – gözəl qəlbli.

Zikr – yat salma, yad etmə; dua, vird, tərif.

Zilhiccə – müsəlman təqviminin on ikinci ayı; Qurban ayı, həcc ayı.

Zillət – alçaqlıq, rəzalət, zəhmət, əziyyət; hörmətdən düşmə.

Zimistan – qış, qış fəsli.

Zin – bəzək, zinət.

Zində – diri, canlı.

Zindəgan – yaşayış, həyat.

Zinhar – aman, ehtiyatlı ol,

Zir – alt, aşağı; sazın incə simi, incə kirişi.

Zira – çünki, onun üçün, ona görə.

Ziya – işıq, şö’lə, parlaqlıq.

Zöhrə – Venera, karvanqıran. Zöhrə cəbin – bəxt ulduzu.

Zövrəq – qayıq, gəmi.

Zübab – milçək.

Zühur – peyda olma, üzə çıxma, aşkar olma.

Zülcəlal – (zü - yiyə, cəlal - böyük, şan - şöhrətli) Allahın sifətlərindən biri.

Zülf– saç.

Zülmət – qaranlıq.

Zünub (təki: zənb) – günahlar, təqsirlər, suçlar.

İÇİNDƏKİLƏR:
Bir qadının qəlbi və qələmi (Ramiz Əskər) 3

Divan 13

Sözlük 341


TürkSOY kitabxanası seriyası: 11
AMEA Folklor İnstitutu Elmi Şurasının

qərarı ilə çap olunur

Mehri Xatunun 550 illik yubileyinə həsr olunur
Çapa hazırlayan

və ön sözün müəllifi:

Ramiz ƏSKƏR
Redaktoru:

akademik İsa HƏBİBBƏYLİ
Sponsoru:

Bədirxan HAQVERDİYEV
Mehri Xatun. Divan. Bakı, MBM, 2011, 368 s.

Korrektor: Leyla

Texniki redaktor: Ülvi Arif

Kompüterdə yığdı: Solmaz Əskərəva

Dizayner: Ceyhun Əliyev

________________________________________

Çapa imzalandı: 22.02.2011

Formatı: 84x68

Həcmi: 23 çap vərəqi

Tirajı: 1.000 ədəd

MBM MMC mətbəəsində

çap olundu.

1^ Bax: Nazan Bekiroğlu. Osmanlı’da Kadın Şairler / Osmanlı. C. IX, Ankara, Yeni Türkiye yay., 1999; Zehra Toska. Divan Şiirinde Kadın Şairlerin Sesi / Türk Edebiyatı Tarihi, İstanbul, KTB yay., 2006.

1^ Mujgan Cunbur. İmadül-cihad ve XVI. Yüzyıl Kadın Şairlerinden Ayşe Hübbi Kadın // IX Türk Tarih Kongresi, Ankara, TTK yay., 1988, s. 901-913; Türk ədəbiyyatı tarixi. Türkcədən uyğunlaşdıran və sonsözün müəllifi Ramiz Əskər. Bakı, MBM, 2010, I cild, s. 53-54.

1^ İsmail Erünsal. Türk Edebiyatı Tarihinin Arşiv Kaynakları. II. Bayezid Devrine Ait Bir İn’amat Defteri // Tarih Enstitüsü Dergisi, X-XI, 1979-1980, s. 303-342.

1^ Aşik Çelebi. Meşairü’ş-şu’ara (İnceleme-Tenkitli Metin), (haz.: Filiz Kılıç). GÜ SBE, (basılmamış doktora tezi), Ankara, 1994, s. 440.

2^ Sennur Sezen. Türk Safo’su Mihri Hatun. Ankara, 2005, Kapı yay.

1^ E.İ.Muştakova. Mixri xatun. Divan. Moskva, Nauka, Qlavnaya redaksiya Vostoçnoy literaturı, 1967.

2^ Gülşen Kaya. Mihri Hatun’un Divan Tahlili. FAÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü, TDE Anabilim Dalı, Elazığ, 2010.

3^ Mähri hatyn. Divan. Aşqabat, 2004.