Mekdebe çenli çagalarda sözleýiş dilini ösdürmegiň usulyýeti

6.
 
Sözleýşiň taýýarlyk etapyna degişli sapaklary guramagyň we 
kem-kemden çylşyrymlaşdyrmagyň usuly.
 
 

Çagalaryň sözleýşe taýýarlyk döwrüne degişli sapaklary 
guramak. 

Olaryň kem – kemden çylşyrymlaşdyrylmagy. 
Iki ýaşly çagalar üçin: 
“Aýdylan zady görkez” - çaga terbiýeçiniň aýdan predmetini 
görkezmeli. 
Terbiýeçiniň oturan stolunyň öňündäki stolda çagalara tanyş bolan 
oýnawaçlar goýlan. Mysal üçin: aýyjyklar, maşynlar, piller, kubikler, 
gaýyklar, toplar we her oýnawaçdan dört sany bolmaly hem-de hersi dürli 
ölçegde we dürli reňkde bolmaly. Çagalar stoluň öňünde öz ýerlerinde 
oturýarlar. Terbiýeçi olara gezek-gezegine ýüzlenýär: 

Maýsa, meniň ýanyma gel we çagalara hemme pilleri görkez. 

Terbiýeçi onuň hereketini beýan edýär. 

Ine, kiçijik çal pil, ine ullakan çal pil. Maýsa bize pilleriň 

---

MEKDEBE ÇENLI ÇAGALARDA SÖZLEÝIŞ DILINI ÖSDÜRMEGIŇ USULYÝETI 
33 
hemmesini görkezdi. 

Parahat, indi bolsa sen bize hemme syçanlary görkez. 

Oglanjyk stoluň ýanyna barýar-da, maşyny garbap alýar. 
Sen bize ilki maşynlary görkezjekmi? Parahat, gyzyl maşyny 
görkez. Ine, seniň eliňde kiçijik gyzyl maşyn bar, indi bolsa bize ullakan 
gyzyl maşyny alyp görkez. (Çaga ýerine ýetirýär). Ýene-de bir maşyny 
al, ol kiçijik gök maşyn, sen ýene birini ýadyňdan çykardyň, çagalar 
haýsyňyz Parahada ýene bir maşyny görkezmäge kömek etjek. Şirin, 
senmi? Dogry. Parahat, bu kiçi çal maşyny hem al! Indi Parahat bize 
hemme maşyny görkezdi. 
Sapakdan soňra terbiýeçi Parahat bilen ýekelikde iş geçirýär. 
Şu ýerde gadymyýetde ene-mamalarymyzyň öz çagalary bilen alyp 
baran işlerini hem ýatlap geçsek artykmaçlyk etmese gerek. Türkmen 
zenanynyň baý ruhy dünýäsi ene dilimiziň baýlaşmagyna uly täsir 
edipdir. Diliň has kämilleşmegine, çeperleşmegine öz goşandyny 
goşupdyr. Türkmeniň halk döredijiligini alyp görsek, onuň agramly 
bölegini 
türkmen 
zenanynyň 
döreden 
hüwdüleri, 
läleleri, 
monjugatdylary, öleňleri, aýdymlary tutýar. Şirin hüwdüler çaganyň 
dünýä inen gününden onuň gulagyny gandyryp, gepe-söze düşünip 
ugrandan soň ertekilerdir rowaýatlar edermen, ruhubelent, türkmen 
häsiýetli nesliň kemala gelmegine ýardam edipdir. Uýanyň jigisine, 
enäniň perzendine bolan soýgüsi, süýji arzuwlary hüwdülerde beýan 
edilipdir. Ene-mamalaryň arzuwlary ertekilerdir rowaýatlar arkaly öz 
manysyna eýe bolupdyr. Hüwdülerdir lälelerde, monjugatdylardyr 
öleňlerde türkmen zenany öz ruhy dünýäsiniň inçe duýgularynyň 
owazyny beripdir. Ertekilerdir rowaýatlarda ýagşyny ýaýyp, ýamany 
ýazgaryp, terbiýelemegiň serişdesi hökmünde ulanypdyr. Dürli milli 
oýunlarymyzyň üsti bilen çagalarda batyrgaýlygy, dogumlylygy, 
ugurtapyjylygy, ünslüligi terbiýeläpdir. Çaganyň sözleýşiniň ösüşi, özüni 
alyp barşy ene-ata terbiýesinden, onuň görüm-göreldesinden gözbaş alyp 

---

MEKDEBE ÇENLI ÇAGALARDA SÖZLEÝIŞ DILINI ÖSDÜRMEGIŇ USULYÝETI 
34 
gaýdypdyr. 
Edep-terbiýe meselesi her bir döwürde-de, eýýamda-da üns 
merkezinde bolupdyr. Gorkut ata öz döwründe çaga terbiýesi barada 
“Gyz eneden görelde almasa, öwüt almaz, ogul atadan görelde almasa, 
saçak ýazmaz” diýen bolsa, Muhammet pygamberimiz Hadyslarynda “Öz 
perzentleriňize hormat goýuň, olara gowy edep öwrediň, oňat terbiýeläp 
ulaldyň” diýipdir. Öwüt-ündewler bilen terbiýelenen ene-mamalarymyz 
perzentlerini hem şeýle ruhda terbiýeläpdirler. Olaryň öz ruhy dünýäsiniň 
baýlygy bilen nesilleriniň kalbyna guýan edep-terbiýesi, arzuw-islegleri 
şineläpdir, gögeripdir, gülläpdir. Enesinden nusga alan gyzlar, ata kesbine 
mynasyp ogullar kemala gelipdi. 
Zenanyň ruhy dünýäsiniň töründe ene mähri uly orny eýeleýär. 
Hindi ýazyjysy Rabindranat Tagor “Hüwdüler eneleriň ýüreklerinden 
akyp gaýdýarlar”, “Zenan ýüreginiň mährinden doly jaý ajaýyp bolýar” 
diýip, ene hüwdüsini, zenan mährini öz döredijiliginde uly sarpa bilen 
belläpdir. Dünýä edebiýatyna ser salsak, ýene-de ene baradaky mähirli 
sözleri okaýarys. Fransuz şahyry Pýer Zan Beranžýe “Ene ýüregi 
täsinlikleriň çeşmesi” diýip belläpdir. Çaganyň irki ösüşinde terbiýäniň 
gymmatly taraplaryna biz geçmişimize nazar salanymyzda hem görýäris. 
Ata-babalarymyzdyr ene-mamalarymyzyň ösüp gelýän ýaş nesil üçin 
terbiýeçilik ähmiýetli döredijiligi bolupdyr. Olar çagany akyl, sözleýiş 
taýdan ösdürmek, elleriniň ownuk damar hereketini kämilleşdirmek 
maksady 
bilen 
dürli 
oýunlary, 
sanawaçlary 
döredipdirler, 
peýdalanypdyrlar. Bu alnyp barlan işler çaganyň bedeniniň daýanç-
hereketleniş taýdan kemala gelmegini üpjün edipdir. Dürli oýunlar 
barmaklaryň ownuk hereketleriniň täsiri astynda çaganyň beýnisindäki 
sözleýiş merkeziniň ösmegine, kämilleşmegine ýardam edipdir. “Gele-
gele” (hereketlendiriji, çaganyň ilkinji ädimlerini ýüze çykaryjy), „Gujak-
gujak” (ilkinji ädimi dowam etdirmek üçin hereketlendiriji, pikirleniş 
işjeňligini ösdüriji, joşgunly duýgulary kemala getiriji), “Çapak-çapak 
elleri” (çaganyň elleriniň ownuk damar hereketini ösdüriji), “Herek maýa 

---

MEKDEBE ÇENLI ÇAGALARDA SÖZLEÝIŞ DILINI ÖSDÜRMEGIŇ USULYÝETI 
35 
münjekmi” (sözleýşini, elleriniň ownuk damar hereketini, aňyny 
ösdüriji), “Bäşdaş”, "Üçem” (elleriniň ownuk damar hereketini, sanlar 
bilen baglanyşykly düşünjeleri ösdüriji) ýaly milli oýunlarymyz, 
sanawaçlar, körpäniň doglandan eýläk gulagy ganýan şahyrana setirler 
bolan şirin owazly hüwdüler, durmuşy-ahlak ertekiler çagalaryň 
terbiýesinde uly hyzmaty ýerine ýetiripdir. Dürli maşklar arkaly el 
hereketleriniň barha kämilleşmeginiň sözleýşiň ösmegine täsir 
edýändigine ata-babalarymyz gowy düşünipdir. Halk pedagogikamyz uly 
ähmiýete eýe bolupdyr. Çünki şol alnyp barlan işler çaganyň ýadynyň, 
ünsüniň, döredijilikli hyýalynyň we pikirlenmesiniň işjeň ösmegine 
ýardam beren işlerdir. Şirin owazly hüwdüler, dürli oýunlar ýaş 
aýratynlyklaryna görä aýdylypdyr, oýnalypdyr. Bu döredijilik ösüp 
gelýän çagalar üçin belli bir derejede terbiýe mekdebi bolupdyr, olaryň 
hemmetaraplaýyn terbiýelenmegini üpjün edipdir. Interaktiw usullar 
arkaly okatmak hemmetaraplaýyn bilim bermegiň maksatlaryny öz içine 
alýar. Hemmetaraplaýyn bilim bermek diýmek - bu çagalara berilýän 
ýumuşlaryň üsti bilen akyl, duýgy, ahlak, beden we ruhy taýdan 
ösdürmek üçin toplumlaýyn bilim beriş usulyny ulanmak bolup, olary 
bilim-terbiýe arkaly kämil durmuşa ýokary hilli taýýarlamaklygy 
aňladýar. 
Geliň, 
çaga 
terbiýesi 
barada, 
onuň 
hemmetaraplaýyn 
terbiýelenmegi barada gadymy eserlerimize ser salyp göreliň. Beýik 
türkmen alymlarynyň biri Mahmyt Zamahşary özüniň “Ýagşyzadalaryň 
bahary”
 
atly eserinde özüniň syýahat eden wagtynda gören-eşiden, halk 
arasyndan ýygnap alan maglumatlaryny ýerleşdiripdir. Ol kitabyň edep, 
tälim-terbiýe, medeniýet baradaky on üçünji babynda çaga edebi bilen 
baglanyşykly şol döwrüň hadysçy alymlarynyň sözleri getirilýär: Abu 
Sufýan ogluny terbiýeçisine gowşuranda “Seniň ogluma berjek ilkinji 
terbiýäň, seniň öz nebsiňi terbiýelemegiň bolsun. Sebäbi olaryň gözleri 
seniň gözleriňe daňlandyr. Sen nämäni gowy görseň, olar hem şony gowy 
görerler, nämäni ýigrenseň, şony hem ýigrenerler. Sen olara hekimleriň 

---

MEKDEBE ÇENLI ÇAGALARDA SÖZLEÝIŞ DILINI ÖSDÜRMEGIŇ USULYÝETI 
36 
durmuşyny, akyldarlaryň ahlagyny öwret, olary men bilen gorkuz, meniň 
arkam bilen edep ber, olara göýä dermany bilýän, ýöne dermana 
howlukmaýan tebip ýaly bol. Meniň ötünjime daýanma, men seniň 
ukyplylygyňa daýanýaryn” diýip tabşyran bolsa, Alyrn Abdylmälik 
oglunyň terbiýeçisine “Olara Gurhany öwredişiň ýaly dogruçyllygy 
öwret. Olary pes bolmakdan daşda sakla, sebäbi olarda gorky, edep we 
ylym ýokdur. Olary belentlikden daşda sakla, sebäbi olar ýeňilkelledir, 
duýgulary olar bilen gurşalandyr. Olara işleri wasp eder we haýry söýer 
ýaly şygyr öwret” diýip sargapdyr. Şeýle sargytlar arassa ahlakly, belent 
adamkärçilikli nesliň kemala gelmegini göz öňünde tutupdyr, öz 
döwrüniň belli şahsyýetleriniň kemala gelmegine ýardam edipdir. 
Çaganyň akyl terbiýesi ulular bilen gündelik aragatnaşygynda 
amala aşýar. Haçan-da, gündelik ulular bilen bolýan aragatnaşyk öwrediji 
oýunlar, gezelençler, gyzykly çäreler bilen utgaşdyrylanda, çagalar oýun 
döwründe özlerine düşnükli bolan maglumatlary we başarnyklaryny akyl 
taýdan özleşdirýärler. 
Kiçijik çagalar joşgunly bolýarlar. Olarda biygtyýar üns 
artykmaçlyk edýär. Şonuň üçin öwredilýän düşünjeleriň täsirli bolmagy 
zerur. Çagalaryň akyl ýetirmesi we sözleýşi oýunjaklar bilen iş salşylanda 
has ösýär. 
Sözleýişi ösdürmek sapagynyň mazmunyna diňe bir sözleýiş dili, 
sözlügi, ses aýdyşy, grammatika üsdünde işlemeklik degişli bolman 
eýsem, beýleki okuw-terbiýeçilik wezipeleri umumylaşdyrmak, 
derňemek şeýlede synçylygyny, bilesigeljiligini kämilleşdirmek 
degişlidir.