Mekdebe çenli çagalarda sözleýiş dilini ösdürmegiň usulyýeti
Yüklə 1,2 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
1. Mekdebe çenli ýaşda ene diliniň orny. Mekdebe çenli ýaşly çagalara ene dilini öwretmek. Ene dilim eziz dilim zybanym. Biz Garaşsyz Bitarap Türkmenistan döwletimizde mekdebe çenli ýaşly çagalar öz ene dillerinde, ýagny türkmen dilinde bilim we terbiýe alýarlar. Döwletimiz öz Garaşsyzlygyny alandan soňra türkmen dili Türkmenistanda esasy döwlet dili diýlip ykrar edilidi. Indi türkmen dilini öwrenmeklige bolan talap has-da güýçlendi. Adamyň dil öwrenýän döwri onuň mekdebe çenli döwrüdir. Çaga mekdebe barýança öz dilinde arkaýyn geplemegi öz pikirini sada we düşnükli yzygider beýan etmegi başarýarlar. Şonuň üçin bu işleri çaga öwretmek zerurdyr. Dil – çaganyň özara biri-birileri bilen, ulular bilen aragatnaşyk etmeginiň esasy serişdesidir. Şonuň üçin çaga dil öwretmegiň ylmy esasy ýörite işlenen usullar we ýörelgeler esasynda alnyp barylmalydyr. Biz şu öwrenýän sözleýiş dilini öwretmegiň usulyýeti dersimiz çagalara irki döwürden ilkinji sesleri, bogunlary we sözleri aýtmakdan, tä mekdep okuwyna gidýänçä öz ene dilinde sada we düşnükli geplemegiň tärlerini öwreneris. Çaga öz ene dilinde gowy gepläp bilse öz ýoldaşlary we ulular bilen aragatnaşykda bolýar. Çaganyň ulular bilen aragatnaşykda bolmagy täze bilim täze düşünje toplamagyna kömek edýär. Gowy gepleşip bilmeýän çaga ýoldaşlary bilen ýakyn aragatnaşykda bolup gowy oýnaýar MEKDEBE ÇENLI ÇAGALARDA SÖZLEÝIŞ DILINI ÖSDÜRMEGIŇ USULYÝETI 5 we gowy gepleşmegi öwrenýär. Çaganyň dil öwrenmegi öz-özünden bolmaýar. Çaganyň dil öwrenmegine ulular ýolbaşçylyk etmelidir. Biz şu zatlar barada öwrenýän dersimiziň dowamynda durup geçeris. Çaga ilkinji sözleri 1 ýaşyň ahyrynda aýdyp başlaýar. Ol kadaly ösen ýagdaýynda 10-15-e çenli söz aýdyp bilýär. Çaganyň söz baýlygy her ýaşynda köpelip barýar. Ol 5 ýaşaýança öz ene dilinde, öz içki oý- pikirini, eşidenlerini beýan etmegi başarýarlar. Şonuň üçin çaga 5 ýaşaýança diňe bir dili öwretmeli. 5 ýaşyna çenli çaga 2 dili gatyşdyryp öwretmek onuň sözleýşiniň, pikirlenmeginiň yza galmagyna eltýär. Psihologiýanyň aýtmagyna görä hem-de durmuş tejribeçiliginiň görkezilişine görä çagalara öz ene dillerinden başga 2-nji dili öwretmeklige diňe 5 ýaşdan soň başlamaly. Çaganyň öz ene dillerini bilmeklige bolan, biri-biri bilen gowy aýtmagyna hereket etmeklige, fiziki taýdan ösmeklige kömek edýär. Çagalar biri-birleri bilen oýnap dostlaşýarlar. Olar erteki, hekaýa, goşgy öwrenýärler. Şu zatlar çagany akyl taýdan ösdürýär. Diliň aragatnaşyk serişdesidigi hemmämiz üçin mälim zat. Dil jemgyýetiň döremegi, ösmegi üçin zerur şertleriň biri bolup durýar. Dil bolmasa adamzat aragatnaşygy amala aşmaýar. Bu ýagdaý, hakykatdan- da, örän haýal, kem-kemden kämilleşme ýoluny geçip, adamyň intellektiniň (akyl ýetirişiniň) ösmeginde uly özgeriş geçirmek bilen biziň döwrümize gelip ýetipdir. Adamzat dörän günlerinden biri-biri bilen gatnaşykda bolup, fiziki taýdan biri-birini goldap gelipdirler. Sözleýşiň döremegi bilen olarda birek-biregi ruhy taýdan goldamak kemala gelipdir. Sözleýiş arkaly adamlar öz pikirini-duýgusyny beýan etmek bilen hoşniýetli aragatnaşygy ýola goýupdyrlar. Dil arkaly adamzat siwilizasiýasy ösüpdir, tapgyr-tapgyr döwürleri başdan geçiripdir. Her bir milli dil öz ösüş derejelerine ýetip, edebi formalara eýe bolandan soň, onuň aýdylyşyna talap, üns güýçlenip ugraýar. Dogry sözleýiş bilen bilelikde sözleýşiň äheňine adamlaryň dogry düşünmegi MEKDEBE ÇENLI ÇAGALARDA SÖZLEÝIŞ DILINI ÖSDÜRMEGIŇ USULYÝETI 6 hem zerurdyr. Bu lingwistikanyň derwaýys meseleleriniň biridir. Sözleýiş äheňi dil hadysasy bolup, sözden ähmiýeti pes däldir. Sözleýiş hakykaty şöhlelendirmegiň adama mahsus bolan görnüşidir. Dil bu instinkt däl-de. Köp ýyllaryň dowamynda zähmetiň netijesinde, nesilleriň akyl- paýhasynyň tagallasy bilen gazanylan medeniýetdir. Dil we sözleýiş aň we pikirlenme bilen göniden-göni baglanyşykly bolup, pikirlenmäni beýan edýär. Sözleýiş pikiriniň kesgitli mazmunyna we adamyň ýagdaýyny aňlatmagyna laýyklykda iki hili görnüşde ýüze çykýar. Şu ýagdaýlardan many çykaranymyzda sözleýiş adamyň pikirini we duýgusyny aýan edýän serişde bolup durýar. Sözleýiş pikiriň mazmunyny söz üsti bilen, duýgusyny özboluşly äheňiň üsti bilen berýär. Äheň - sözleýişde aýdylýan manyny emosional aýratynlyklara, aýdylýan zada, waka laýyklykda many bermekde uly rol oýnaýar. Sesiň täsirliligi şygryň, okalýan eseriň, berilýän gürrüňiň täsirliligini artdyrýar. Diliň indiwidual häsiýetde bolmaýşy ýaly, äheň hem indiwidual häsiýetde bolmaýar. Psihologiýa dil sözleýşiniň we onuň aýdylyşynyň arabaglanyşyklydygyny has öňräk subut etdi. Biz bu zatlary aýtmak bilen maksadymyz ösüp gelýän ýaş nesle diliň öwredilişine ünsi güýçlendirmek bilen sözleýiş medeniýetiniň kämilligini gazanmakdyr. Diňe adama sözleýiş mahsus häsiýetdir, ol tebigatyň talabydyr, adama beren peşgeşidir. “Kowusnama” eserinde şeýle diýilýär: “Bilgin ki, hemme hünärden soz hünäri ýagşy, çünki başga jandarlardan adam on derejede artykdyr we bu artykmaçlyk adamyň bedeninde bardyr: bäşisi daşarda görnüp durýar we bäşisi içinde gizlenendir. Ol bäş gizlin duranlar şular: pikirlenme, hatyra, hyýal etmek, tapawudyny bilmek we nutuk; bäşisi (adam teniniň) daşarky tarapynda görünýär: eşitmek, görmek, ys almak, tagam duýmak, syzmak. Bular başga jandarlarda hem bar. Emma adamdaky ýaly däl. Şoňa görä-de adam jandarlaryň üstünden hökmürowanlyk ediji patyşadyr. Şuny bildiňmi, diýmek, ýagşy sözlemegi öwren”. MEKDEBE ÇENLI ÇAGALARDA SÖZLEÝIŞ DILINI ÖSDÜRMEGIŇ USULYÝETI 7 Türkmen halkynyň taryhy ýoluna nazar aýlasak, müňýyllyklaryň dowamynda dilimizi ösdürmek bilen baglanyşykly köp işleriň edilendigini görmek bolýar. Halkymyz adamzadyň medeni we ylmy genji-hazynalaryna saldamly goşantlaryny goşan halklaryň biri. Jemgyýetiň düşünje baýlygy dilde jemlenýär. Diliň ösmegi jemgyýetiň ösmegi bilen baglanyşyklydyr. Biz şu öwrenýän sözleýiş dilini öwretmegiň usulyýeti dersimiz çagalara irki döwürden ilkinji sesleri bogunlary we sözleri aýtmakdan tä mekdep okuwuna gidýänçä öz ene dilinde sada we düşnükli geplemegiň tärlerini öwreneris. Çaga öz ene dilinde gowy gepläp bilse öz ýoldaşlary we ulular bilen aragatnaşykda bolýar. Çaga ilkinji sözleri 1 ýaşyň ahyrynda aýdyp başlaýar. Ol kadaly ösen ýagdaýynda 10-15-e çenli söz aýdyp bilýär. Çaganyň söz baýlygy her ýaşynda köpelip barýar. Ol 5 ýaşaýança öz ene dilinde, öz içki oý- pikirini, eşidenlerini beýan etmegi başarýarlar. Şonuň üçin çaga 5 ýaşaýança diňe bir dili öwretmeli. 5 ýaşyna çenli çaga 2 dili gatyşdyryp öwretmek onuň sözleýşiniň, pikirlenmeginiň yza galmagyna eltýär. Psihologiýanyň aýtmagyna görä hem-de durmuş tejribeçiliginiň görkezilişine görä çagalara öz ene dillerinden başga 2-nji dili öwretmeklige diňe 5 ýaşdan soň başlamaly. Çaganyň öz ene dillerini bilmeklige bolan, biri-biri bilen gowy aýtmagyna hereket etmeklige, fiziki taýdan ösmeklige kömek edýär. Çagalar biri-birleri bilen oýnap dostlaşýarlar. Olar erteki, hekaýa, goşgy öwrenýärler. Şu zatlar çagany akyl taýdan ösdürýär. Her bir milli dil öz ösüş derejelerine ýetip, edebi formalara eýe bolandan soň, onuň aýdylyşyna talap, üns güýçlenip ugraýar. Dogry sözleýiş bilen bilelikde sözleýşiň äheňine adamlaryň dogry düşünmegi hem zerurdyr. Bu lingwistikanyň derwaýys meseleleriniň biridir. Sözleýiş äheňi dil hadysasy bolup, sözden ähmiýeti pes däldir. Sözleýiş hakykaty şöhlelendirmegiň adama mahsus bolan görnüşidir. Dil bu instinkt däl-de. Köp ýyllaryň dowamynda zähmetiň netijesinde, nesilleriň akyl- MEKDEBE ÇENLI ÇAGALARDA SÖZLEÝIŞ DILINI ÖSDÜRMEGIŇ USULYÝETI 8 paýhasynyň tagallasy bilen gazanylan medeniýetdir. Dil we sözleýiş aň we pikirlenme bilen göniden-göni baglanyşykly bolup, pikirlenmäni beýan edýär. Her bir başlangyç ilki binýatdan başlanýar. Sözüň binýady hem çaganyň dil biten günlerinden başlanyp, ulularyň tagallasy bilen goýulýar. “ Mekdebe çenli ýaşly çagalaryň sözleýiş dilini ösdürmegiň usulyýeti “ dersi çagalara irki döwürde sesleri, bogunlary we sözleri aýtmakdan tä mekdep okuwa gidýänçä öz ene dilinde sada we düşünikli tärlerini öwretmegi göz öňünde tutýar. Birinjiden, jemgyýetimiziň şu günki we ertirki zerurlyklary hökmünde, ikinjiden, çaganyň sözleýiş medeniýetini kemala getirmek bilen, olaryň öz ene dilini öwretmegi çuňňur gazanmaly. Çaganyň ene diline talaba laýyk gepläp bilmegi öz deň-duşlary, ulular bilen gowy aragatnaşykda bolmagy täze bilim, täze düşünje gazanmagyna uly mümkinçilik döredýär. Hormatly Prezidentimiz Gurbanguly Berdimuhamedow öz çykyşynda: “Mekdebe çenli çagalar edaralarynda çagalary terbiýelemek we mekdepde okamaga taýýarlamak, olarda öz-özüne hyzmat edip bilmek hem özüňi alyp barmak endiklerini kemala getirmek, türkmen dili we beýleki dilleri, bilimleriň ilki başky esasyny öwrenmek ýörite taýýarlanan milli maksatnamalar esasynda amala aşyrylyp, ol türkmen halkynyň asyrlaryň dowamynda emele gelen däp dessurlaryna laýyklykda, çagalaryň içki dünýäsini baý ene dilimiziň şertlerinde kemala getirmäge gönükdirilendir. “ diýmek bilen bilim-terbiýeçilik işleriniň mekdebe çenli çagalar edaralarynda başlap kämilleşdirilmegini göz öňünde tutulýar. Bu günki körpe geljekki bilimli, ylymly, intellektual taýdan ösen, dünýä garaýyşly, hünärine ökde, döwletimiziň ykbalyny kesgitlejek, onuň ösmegine öz goşandyny goşjak hünärmen bolup ýetişmeli. Ussat şahyrymyz Kerim Gurbannepesowyň döredijiliginde söz barada şeýle diýilýär: |