Mekdebe çenli çagalarda sözleýiş dilini ösdürmegiň usulyýeti
Yüklə 1,2 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Irki çagalyk döwri.
Irki çagalyk döwri onuň ösüşiniň 1-3 ýylyny öz içine alýar. Çaganyň daş-töweregindäki zatlardyr adamlar onuň ösüşini kesgitleýär. Ol zatlar iki görnüşde bolup biler: gap-çanaklar, öý MEKDEBE ÇENLI ÇAGALARDA SÖZLEÝIŞ DILINI ÖSDÜRMEGIŇ USULYÝETI 18 goşlary, okuw esbaplary (ertekiler, hekaýalar, reňkler, reňkli galamlar we ş.m.) we olary çalşyrýan zatlar: oýnawaçlar, oýunlar. Olaryň häsiýetleri, görnüşi, ululygy, reňki. agramy, gyzgyn- sowuklygy we şuňa meňzeşler çagada daşky dünýä akyl ýetirmegiň başlangyjyny döredýär, olar bilen oýnamak, olary ulanmak we olaryň seslerini eşitmek çaganyň hemmetaraplaýyn ösmegine täsir edýär. Şeýle usullar bilen zähmet gurallary hem özleşdirilýär. Bu iş hem çaganyň ulular bilen bilelikdäki işlerinde bolup geçýär: ulular çagany adamzadyň döreden gurallar dünýäsine aralaşdyrýar. Şol hem ösüşe getirýär. Çaganyň özleşdirmeli başlangyç gurallary çemçe, okaradyr käseden başlanýan bolsa, ol ulalanda çylşyrymly tehniki gurallary özleşdirýär. Gurallaryň dürli häsiýetlerini: ululygyny, görnüşini, çuňlugyny, reňkini we ş.m. ýüze çykarmaga gönükdirilen täsirler olary öwreniji, olara akyl ýetiriji täsirlerdir. Meselem, şeýle täsir çaga tegelek, dörtburçly, üç burçly, dürli ululykly, reňkli gaplary görkezmek, olaryň gapaklary we her bir gaby öz gapagy bilen ýapmagy tabşyrmak arkaly özleşdirilýär. Çaganyň özbaşdak dik durup ýöremegi onuň üçin täze, näbelli, özüne çekiji çuňňur gyzyklanma we duýgy döredýär. Beýle täsirler “barlag-synag” täsirleridir. Olar howply häsiýete eýe bolsalar-da çaganyň bilesigelijiligini ösdürýär. Çommalyp oturmak, eglip, öwrülip, yzyňa ýöremek, ýere taşlanan taýajyklaryň üstünden ätläp geçmek, belli bir beýiklikde goýlan tagtanyň üstünde ýöremek çaganyň hereketleriniň ösüşini kemala getirýär. Zatlaryň daşky alamatlaryny - görnüşini, ululygyny, reňkini we ş.m. tapawutlandyrmak başarnygyny emele getirmek körpäniň duýuş häsiýetini ösdürýär. El-ýüzüni ýuwmak, süpürinmek. nahary özbaşdak iýmek, köwşüni, eşigini, jorabyny geýmek, çykartmak ýaly başarnyklaryň yzygiderli öwredilmegi çagada öz-özüne hyzmat etmek endigini döredýär. Çaganyň her bir hereketindäki täzelik sözleýiş bilen baglanyşyklylykda amala aşyp, onuň sözleýşine täze sözleriň goşulmagyna getirýär. MEKDEBE ÇENLI ÇAGALARDA SÖZLEÝIŞ DILINI ÖSDÜRMEGIŇ USULYÝETI 19 Çaganyň sözleýşiniň ösüşinde onuň aragatnaşyk ukyplary üç ýaşa çenli döwürde kemala gelýär. Sözleýşiň kemala gelmegi her çagada bir hili geçýär. Çaganyň bir ýaşa çenli döwri ol heniz bir sözi aýdyp bilmese hem onuň sözleýşiniň ösmeginiň we ulular bilen aragatnaşyk açmagynyň möhüm döwri hasaplanýar.. Sözleýşe çenli döwürde çaga dürli sesleri seslenmek bilen sesler we hereketler arkaly uly adamlar bilen aragatnaşyga girýär. Çaga doglandan eýläk onuň beýnisi we duýuş agzalary dili özleşdirmäge taýýar bolýar. Ene dilini özleşdirmek çaganyň seslenip, ýagny kepderileriň, gumrularyň guguldysyna meňzeş sesleri çykarmagyndan başlanýar. Çaga öz guguldylaryndan lezzet alýar. Üç aýa çenli bu guguldylar ýetjek derejesine ýetýär. Bu enäniň çaga bolan gatnaşygyna hem bagly. Sebäbi enäniň çaganyň guguldysyny goldamagy çaganyň sözleýşe taýýarlygyny has kämilleşdirýär Bu ene bilen çaganyň arasyndaky ilkinji sözleýiş aragatnaşygydyr. Soňra çagada wüjürdi başlanýar. Çaganyň bir zady düşündirjek bolup çykarýan düşnüksiz seslerine "Be, bujagaz çaganyň wüjürdäýşini” diýýändirler. Wüjürdiler çaganyň ýagdaýynyň, keýpiniň gowulygyny aňladýar. Wüjürdemek alty aýlyk döwründen başlanýar. Bu ir hem, gijiräk hem bolup biler. Çaga ilki çekimsizden çekimlä gidýän gysga sesleri çykarýar. Kem- kemden wüjürdi çylşyrymlaşýar. Alty-ýedi aýlyk çaganyň wüjürdisinde äheň duýlup ugraýar. Çaganyň sözleýşi barlananda alymlar şeýle kanunalaýyklyga gabat gelipdirler: wüjürdide sesleriň ýüze çykmagynyň yzygiderligi dil sözleýşindäki sesleriň yzygiderliligine laýyk gelipdir. Muňa seredip otursak çaga sesleri özleşdirmegi iki gezek geçen ýaly bolýar. Ilki oýun, güýmenje, taýýarlyk görnüşinde soňra çylşyrymly we iň kyn etapy bolan sözüň düzümindäki sesleri özleşdirmek. Bu çaganyň wüjürdeýän döwründe hiç bir kynçylyksyz dürli sesleri aýdyp bilmegi, soňra bolsa şol sesler öwredilende uly kynçylyklaryň gabat gelmegidir. Bir ýaşyna golaýlanda çaga wüjürdisi täze tapgyra geçýär. Ony gürrüň wüjürdisi ýa-da çaga sözleýşi diýip ýöne ýere atlandyrmaýarlar, MEKDEBE ÇENLI ÇAGALARDA SÖZLEÝIŞ DILINI ÖSDÜRMEGIŇ USULYÝETI 20 çaga öz dilinde jümleleri döretmek bilen soraglar berýär. Çaga dünýä inen gününden başlap, ony hemmetaraplaýyn terbiýelemek işi başlanýar. Şeýle terbiýeçilik çäreleriniň biri-de olaryň görüş, eşidiş organlaryny formirlemekden, duýgy ýagdaýlary döretmekden ybaratdyr. Çagada duýgy ýagdaýy bolanda, ol ýylgyrýar, gülýär. Bu hem onuň ösüşine örän gowy täsir edýär. Çagalaryň 1-nji ýaşynyň ösüşini döwürlere bölüp öwretmek maksadalaýykdyr. Türkmenistanyň Bilim ministrliginiň 2008-nji ýylyň 28-nji fewralyndaky 43-nji belgili buýrugy, Türkmenistanyň Saglygy goraýyş we derman senagaty ministrliginiň 2008-nji ýylyň 5-nji martyndaky 69-njy belgili buýrugy bilen tassyklanylan "Çagalaryň irki ösüşiniň we çaganyň mekdebe taýýarlygynyň ölçeglerinde bu döwürler giňişleýin açylyp görkezilýär. Bu resminamada uly we mekdebe taýýarlaýyş toparlaryny tamamlan çagalaryň ukyplarynyň, başarnyklarynyň we bilimiň minimal çägi beýan edilýär. Öňki geçirilen tejribelik işleri dowam edýär. Görüş, eşidiş, kabul etmeklik ösdürilýär. Bu döwürde esasy maksat uly adamyň, terbiýeçileriň sözüne, gepleşigine düşünmek hem-de olara öýkünip gaýtalamak işleri geçirilýär. Çagalaryň sözleýşini ösdürmek çagalar bilen alnyp barylýan işleriň esasyny tutýar. Çaga sözleri ýat tutýar. Ilkinji sözleri peýda bolýar. Bu döwürde çagalar bilen örän gyzykly meşgullanmalar guralmalydyr. Onda surat we oýnawaçlardan peýdalanylýar. Çaga ilkinji sözleri 1 ýaşynyň ahyrynda aýdyp başlaýar. Ol kadaly ösen ýagdaýynda on iki aýlykda on-on bäş söz aýdyp bilýär. Söz baýlygy ýaşyna görä köpelýär, bäş ýaşaýança öz ene dilinde oý-pikirini, gören-eşidenlerini beýan etmegi başarýar. Şol sebäpli çaga 5 ýaşaýança diňe bir dil öwretmeli. 5 ýaşa çenli çaga 2-3 dili gatyşdyryp öwretmeklik onuň sözleýşiniň, pikirlenmeginiň yza galmagyna eltýär. Psihologlaryň aýtmagyna görä we durmuş tejribesiniň görkezişine görä, çagalara öz ene dillerinden başga 2-nji dili öwretmekligi diňe 5 ýaşdan soň başlamaly. Çagalar bagynyň wezipesi çaga aragatnaşykda bolmagy MEKDEBE ÇENLI ÇAGALARDA SÖZLEÝIŞ DILINI ÖSDÜRMEGIŇ USULYÝETI 21 öwretmekden, onda islegi emele getirmekden, islegi amal etmek üçin bilimleri başarnyklary döretmekden ybarat. Şoňa görä-de şu meselede ene diliniň ähmiýeti örän uludyr. Çaga bir ýaşynyň ahyrynda özüni nähili alyp barmalydygy baradaky ýöneköý zatlara göz ýetirip başlaýar. Bu döwürde çagalar öwredilýän zatlara göz ýetirip başlaýar. Olar bir ýaşynda 10-12 sözi, iki ýaşynda 200-300 sözi, üç ýaşynda 1500-e çenli söz öwrenýar. Yüklə 1,2 Mb. Dostları ilə paylaş:
|