Mekdebe çenli çagalarda sözleýiş dilini ösdürmegiň usulyýeti
Yüklə 1,2 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
At ýortuşda belli, gurt-ýyrtyşda, är-göreşde, batyr-söweşde.
Ata dünýäsi ogla gönezlik. Ata-enesini tanamadyk, Taňrysyny tanamaz. Ata gören ýol keser, ene gören don keser. Ata ogly ata çeker. Atam öýünden alanym baýynmak däl nagtamak. Tapmaçalar Kim biler, haçan ýeter, Entek ýol kän aşmaga. Haýwanlaryň içinde, Iň haýaly... Gyzyl hem-de mämişi Sary reökde kä güller Seçilip dur meýdanda Hoşboý ysly... MEKDEBE ÇENLI ÇAGALARDA SÖZLEÝIŞ DILINI ÖSDÜRMEGIŇ USULYÝETI 28 5. Çaga ösüşiniň birinji ýaşy. Çaganyň birinji aňynyň ösüşine çenli döwrüň ähmiýeti. Çaganyň birinji ýaşynyň dowamyndaky ösüş ýagdaýy . Çaganyň birinji aňynyň ösüşine çenli döwrüň ähmiýeti. “Meniň balajygym. Meniň körpejäm!" ýaly mylaýym sözleri ene öz ogluna ýa-da gyzyna aýdýar. Çaga ilki heň boýunça düşünýär. Soňra bolsa ýüz keşbinden şol sözleriň gowy sözlerdigine düşünýär. Çaga hüwdüler arkaly mähir berilýär, goşgy erteki okap berlende şol çagada şatlanmak, begenmek ýaly duýgulary döreýär. Munuň hemmesi ene dili bilen baglanyşyklydyr. Sözleýiş diýip leksiki we grammatiki belgileriň dogry ulanylyşyna, olaryň söhbetdeşlikde akyl ýetirmegine, ulanylyşyna aýdylýar. Leksiki we grammatiki diliň belgileriniň kesgitlemeleriň ulanylyşyna diliň möçberi diýilýär. Meselem: Diliň möçberini bilýän adamlara sözleýişde hem hiç hili kynçylyksyz geplemeklerine, dil bilmeklikde sözleýişde bir tekstiň dowamynda şol bir sözi ulanmazlygyna ýardam edýär. Ene dilini gowy öwrenmeklik üçin, onuň däp-dessurlaryny, arabaglanyşygyny, ses we grafiki bezegi ýatda saklanmalydyr. Çagalaryň labyzly sözleýşi çaganyň fonetikany, leksikany we grammatikany kabul etmegine bagly bolup durýar. Çagalara ene dili öwredilende, olara gapdaly bilen şol sözleriň leksikasy, grammatikasy öwredilýär. Çagalar grammatikany we leksikany öwrenmek bilen adamlar sözleri aýdanlarynda nähili duýgulary başdan geçirýändiklerini duýýar. Çagalaryň başga adamlaryň ýüzlenmeklerine dogry düşünmeklerine we içki duýgularyny dile getirmeklerine ene diliniň sinonimleri uly rol oýnaýar. Labyzly sözleýşi bilmek üçin çagalar ilki umumy sözleýşi gaýtalap bilýän bolmaly. Çaga bäbeklik döwründe hiç hili söze düşünmese hem ulularyň heň MEKDEBE ÇENLI ÇAGALARDA SÖZLEÝIŞ DILINI ÖSDÜRMEGIŇ USULYÝETI 29 bilen aýdan sözlerini ýalňyşman bilýärler: mähremlik, kanagatlanmak, mähirli gürläňde gülýär, belent ses bilen ýüzleneňde aglaýar. Çagalar kiçi we irki ýaşda sözlere aýdylyşy boýunça düşünýärler. Eger-de çagada kiçi ýaşynda duýmak başarnygy bar bolsa, onda ol ulularyň giň manyly sözlerine düşünýärler. Çaga labyzly sözleýşe, sözleriň manysyna düşünmegi öwretmeli. Her dürli keşbe girip, çagalara duýmagy başartmaly. Çagalaryň sözleýiş dillerini ösdürmegiň esasy şertleriniň biri olaryň saglygyny gorap saklamak we ösdürmekdir. Çagalaryň daşky durmuşyny, duýuş organlaryny (gözüni, gulagy) gorap saklamaly. Eger-de şu ýokardaky duýuş organlary ösdürülmese, onda olaryň sözleýiş dillerini ösdürmek mümkin däl. Biz bilýäris, eger-de çaga hiç zat eşitmese ol lal galýar. Eger-de pes eşitse, ol haýal sözleýşi öwrenip başlaýar. Şonuň üçin esasy mesele, çagalaryň duýuş organlaryny gorap saklamaly we ösdürmeli. Çagalar ýaş wagtynda olaryň gulagy çalt-çaltdan agyryp durýar. Şonda ata-eneler öz çagalarynyň gulagyna birnäçe bilmeýän zatlaryny, olaryň mukdaryna we näçe gezek duýmalydygyna seretmän guýýarlar. Ine, şu ýagdaýlarda ata-eneler ýygnaklarynda şu zatlar barada ýörite lukmanlaryň gürrüňini diňlemeli. Çagalaryň öýken hem-de dem alyş organlarynyň saglygy barada aladalanmaly. Bularyň hem çagalaryň sözleýiş dilleriň ösmeginde roly uludyr. Şonuň üçin çagalar baglary arassa, wagtly-wagtyna ýelejidiren bolmaly. Bu işleri hem müdir gurnaýar. Ýaşlykdan çagalaryň görüş organlaryny gorap saklamaly. Toparda hem-de çagalar bagynyň hemme otaglarynda ýagtylyk ýeterlik derejede bolmaly. Ýagtylyk çep tarapdan düşmelidir. Bu hat ýazanda, okanda bir zada syn edende örän zerurdyr. Lukmanlar çagalary wagtly-wagtynda barlagdan geçirip durmaly. Çagalaryň saglygyna zyýan berýän zatlary müdire aýdyp durmaly. Müdir çagalaryň sözleýiş dillerini ösdürmekde esasy MEKDEBE ÇENLI ÇAGALARDA SÖZLEÝIŞ DILINI ÖSDÜRMEGIŇ USULYÝETI 30 terbiýeçidigine gowy düşünmeli. Terbiýeçiniň ýörite bilimi, onuň ussatlygy, çagalaryň sözleýiş dillerini ösdürmegiň esasy şertidir. Müdir çagalar bagyndaky işleýän ähli işgärleriň edebi dilde arassa geplemekleri üçin degişli iş alyp barmalydyr. Käbir pedagogik işgärler bilen aýratynlykda işler guramalydyr. Çagalar bagynyň usul otagynda “Sözleýiş dilini ösdürmek” boýunça ýörite burç döredip, onda çagalaryň hem-de uly adamlaryň sözleýiş dillerini ösdürmeklige degişli dürli usul gollanmalar, dürli sözlükler, dürli ýygyndylar (matallar, nakyllar, ertekiler we ş.m.) goýulmalydyr. Usul burçunda dürli gazetler, žurnallar hem bolmalydyr. Çagalar bagynyň müdiri terbiýeçileriň öz toparlaryndaky ata-eneler bilen hem degişli iş geçirmekleri üçin kömekler berip durmalydyr. Terbiýeçiler çagalaryň sözleýiş dilini ösdürmek boýunça ata-enelere birnäçe usuly gollanmalary hödürlemeli, aýratynlykda işleri bermeli. Müdir çagalaryň sözleýiş dilini ösdürmek boýunça toparyň enekeleri bilen hem degişli iş geçirmeli. Eneke terbiýeçiniň ýakyn kömekçisidir. Häzir durmuşda bulara eneke diýilmän terbiýeçiniň kömekçisi diýip aýdylýar. Ýagny ol diňe toparyň otagyny arassa saklamak, çagalara nahar bermekden başga-da gerek wagty terbiýeçä ýakyndan kömek berýär. Meselem, çagalary meşgullanma taýýarlamakda, gezelenje gitmäge taýýarlamakda, baýramçylyklary guramakda we ş.m. Şonuň üçin terbiýeçiniň kömekçisiniň dili hem arassa we sada dilde bolmalydyr. Terbiýeçiniň kömekçisi hem çagalar bilen gürleşýär. Soraglaryna jogap berýär. Her bir çagalar bagynda “Sözleýiş dilini ösdürmegiň usuly” diýen burç usuly otagynda bolmalydyr. Onda usula degişli dürli kitaplar, gollanmalar, žurnallar goýulýar. Usul burçda konspektler, doklatlar, nutuklar, dürli görkezme esbaplar goýulýar. 5-6 aýlykdan 9-10 aýlyga çenli döwri girýär. Bu döwürde öňki MEKDEBE ÇENLI ÇAGALARDA SÖZLEÝIŞ DILINI ÖSDÜRMEGIŇ USULYÝETI 31 geçirilýän terbiýeçilik işleri dowam edýär. Görüş, eşidiş kabul etmeklik ösdürilýär. Bu döwürde esasy maksat uly adamlary, terbiýeçiniň sözüne, gepleşigine düşünmek hem-de olara öýkünip gaýtalamak işleri geçirilýär. Maksatnama çagalar bilen oýun görnüşli meşgullanmalary geçirmekligi talap edýär. 9-10 aýlykdan 1-ýaşa çenli döwri öz içine alýar. Çagalaryň sözleýşini ösdürmek bilen alnyp barylýan işleriň esasyny tutýar. Çagalar sözleri ýat tutup başlaýar. Çagalaryň sözleýşinde ilkinji sözler peýda bolup başlaýar. Ka-ka, eje, ene-ata we ş.m. Bu döwürde çagalar bilen örän gyzykly meşgullanmalar guralmalydyr. Onda dürli oýnawaçlardan, suratlardan peýdalanylýar. Çagalar bagynyň wezipesi çaga aragatnaşykda bolmagy öwretmekden, onda islegi emele getirmekden, islegi amal etmek üçin bilimleri, başarnyklary döretmekden ybaratdyr. Şoňa görä-de, şu meselede ene diliň ähmiýeti biçak uludyr. Mugallym, terbiýeçi çagalaryň ýaş aýratynlyklaryny we olaryň öwrediljek maglumatlaryny kabul etmek taýýarlygyny, olara öwretmek usulyny bir saýlamaly, sebäbi bir ýaşdaky çagalar üçin gyzykly beýleki bir ýaşdaky çagalary gyzyklandyrmazlygy mümkin. Şol bir usuly dürli mugallym, dürli terbiýeçi dürli hili ulanmagy tebigydyr, sebäbi bu ýagdaý terbiýeçiniň, mugallymyň şahsy ähmiýetine baglydyr. Ene dili çagada ilkinji gözellik terbiýesini berýän sapak bolup hyzmat edýär. Rowaç Rowaçlygyň buşlap gelen Ýyllaryň salamy Rowaç! Göwünleri hoşlap gelen Ýollar kemaly Rowaç! MEKDEBE ÇENLI ÇAGALARDA SÖZLEÝIŞ DILINI ÖSDÜRMEGIŇ USULYÝETI 32 Pederleň tagzym-togaby, Geçmişiň ertä dowamy, Kişňeýşiň – arşyň owazy, Kalbymyň senasy Rowaç! -Watanyň beýik gelejege, halkyň bagtyýar durmuşy üçin halal zähmet çekmek uly bagtdyr. -Biz ýurdumyzyň ýazyjy şahyrlaryndan durmuş hakykatyny çuň beýan edýän, çeperçilik taýdan ýokary hilli ýazylan, adamyň ruhuna oňyn täsir edýän, halyny baýlaşdyrýan romanlara, powestlere we hekaýalara garaşýarys. Yüklə 1,2 Mb. Dostları ilə paylaş:
|