Mekdebe çenli çagalarda sözleýiş dilini ösdürmegiň usulyýeti

 
Sözleýiş medeniýetiniň başlangyjyny özleşdirmegiň ýagny 
sypaýy gatnaşygyň sözleýişiň görnüşlerini öwretmek. 

 
Sanlary, wagty aňlatmak üçin atlaryň, sypatlaryň goşulmalaryny 
ulanmak başarnyklaryny ýola goýmak. 

 
Sözüň aňladýan şekilini göz öňüne getirmegi öwretmek. 

 
Morfologik sözüň ilkinji görnüşini özleşdirmegi özünde täsir 
galdyran hadysa barada 2-3 sözleýişden ybarat gürrüň bermegini 
öwretmek. 

---

MEKDEBE ÇENLI ÇAGALARDA SÖZLEÝIŞ DILINI ÖSDÜRMEGIŇ USULYÝETI 
48 

 
Çeper eseri diňläp, onuň mazmunyna düşünmegi, goşgyny dogry 
äheňde ulanmagy öwretmek. 

 
Baglaýjylary we labyzly sözleýşi ösdürmek. 
Çagalar bagynda durmuşda, gezelenç wagtynda oýun döwründe, 
daş-töwerek bilen tanyşdyrylanda zähmet işlerinde we baýramçylykda, 
göwünaçmalar wagtynda çagalaryň söz baýlygy has-da artýar. 
Biziň Garaşsyz Türkmenistan döwletimizde mekdebe çenli ýaşly 
çagalar öz ene dillerinde, ýagny türkmen dilinde bilim we terbiýe alýarlar. 
Döwletimiz Garaşsyzlygyny alandan soňra, türkmen dili döwlet dili 
diýlip ykrar edildi. Türkmen dilini öwrenmeklige bolan talap has-da 
güýçlendi. Adamyň dil öwrenýän döwri onuň mekdebe çenli döwrüdir. 
Çaga mekdebe barýança öz dilinde arkaýyn geplemegi, öz pikirini 
yzygider beýan etmegi başarýar. Şonuň üçin bu işleri çagalara ýörite 
öwretmek zerurdyr. Dil çagalaryň özara biri-birleri bilen, ulular bilen 
aragatnaşyk etmeginiň esasy serişdesidir. Şonuň üçin çagalara dil 
öwretmekligi ylmy esasda ýörite işlenen usulda alyp barmalydyr. Biz 
öwrenýän «Sözleýiş dilini ösdürmegiň usulyýeti» dersinden çagalara irki 
döwürden ilkinji sesler, bogunlary we sözleri aýtmakdan tä mekdep 
okuwyna gidýänçä öz ene dilinde sada we düşnükli geplemegiň tärlerini 
öwrederis. Çaga öz ene dilinde gowy gepläp bilse, öz ýoldaşlary we ulular 
bilen gowy aragatnaşykda bolýar. Çagalaryň ulular bilen aragatnaşykda 
bolmagy täze bilim, täze düşünje toplamagyna kömek edýär. Gowy 
gepläp bilmeýän çaga gowy oýnap bilmeýär. Çagalaryň dil öwrenmekligi 
öz-özünden bolmaýar. Onuň dil öwrenmekligine ulular ýolbaşçylyk 
etmelidir. Çaga ilkinji sözleri 1 ýaşyň ahyrynda aýdyp başlaýar. Ol kadaly 
ösen ýagdaýynda 
on iki
aýlykda 
on-on bäş
söz aýdyp bilýär. Söz baýlygy 
ýaşyna görä köpelýär, 
bäş 
ýaşaýança öz ene dilinde oý-pikirini, gören-
eşidenlerini beýan etmegi başarýar. Şol sebäpli çaga 5 ýaşaýança diňe 1 
dil öwretmeli. 5 ýaşa çenli çaga 2-3 dili gatyşdyryp öwretmeklik onuň 
sözleýişiniň, pikirlenmeginiň yza galmagyna eltýär. Psihologlaryň 

---

MEKDEBE ÇENLI ÇAGALARDA SÖZLEÝIŞ DILINI ÖSDÜRMEGIŇ USULYÝETI 
49 
aýtmagyna görä we durmuş tejribesiniň görkezişine görä, çagalara öz ene 
dillerinden başga 2-nji dili öwretmekligi diňe 5 ýaşdan soň başlamaly. 
Çagalaryň öz ene dillerini bilmekligine, biri-biri bilen gowy 
oýnamaklygyna, fiziki taýdan ösmekligine kömek edýär. Çagalar öz 
aralarynda oýnap dostlaşýarlar. Erteki, hekaýa, goşgy öwrenýärler. Şu 
zatlaryň hemmesi çagalary akyl taýdan ösdürýär. 
Çaga mekdebe barýança öz dilinde arkaýyn geplemegi, öz pikirini 
yzygider beýan etmegi başarýar. Şonuň üçin bu işleri çagalara ýörite 
öwretmek zerurdyr. Dil çagalaryň özara biri-birleri bilen, ulular bilen 
aragatnaşyk etmeginiň esasy serişdesidir. 
Okuw maksatnamasynda aşakdaky wezipeler kesgitlenýär. 

Täze bogunly ses utgaşdyrmalaryny we sesleri aýtmakda 
öýkünmegi ýüze çykarmak. 

Bir ýaşynyň ahyryna çenli çagalara 10-12-i sany aňsat söz 
ulanmagy öwretmek. 

Haýwanlara we ösümliklere mähirli garaýyşy terbiýelemek. 

Çagalaryň özüne ýüzlenilen söze dönmegi oňa elýeterli sözleýiş 
serişdesine görä jogap bermegi öwretmek, ulular bilen gepleşmäge meýil 
döretmek. 

Çaganyň ses baýlygny ösdürmek. 

Ýöneköý sesleriň gurluşyny ösdürmek. 

Sözleýşiň ses medeniýetini ele almak. 

Çaganyň deň-duşlary we özge adamlar bilen aragatnaşygy 
giňeltmek. 

Çaganyň geplemek meýlini, islegini, gepe goşmak ymtylmasyny 
gollamak. 

Sözleýiş medeniýetini başlangyjyny özleşdirmegiň ýagny sypaýy 
gatnaşygynyň sözleýiş görnüşlerini öwrenmek. 

Sanlary, wagty aňlatmak üçin atlaryň sypatlaryň goşulmalaryny 
ulanmak başarnyklaryny ýola goýmak. 

---

MEKDEBE ÇENLI ÇAGALARDA SÖZLEÝIŞ DILINI ÖSDÜRMEGIŇ USULYÝETI 
50