MəMMƏdov qəRİb xəLİlov mahmud
Xəzər dənizinin antropogen evtrofikasiyası
Yüklə 4,78 Mb.
|
|
10.6.7. Xəzər dənizinin antropogen evtrofikasiyası
və onun ekoloji nəticələri Biogen elementlərin, ilk növbədə məişət və kənd təsərrüfatı mənşəli üzvi maddələrin Xəzərə daxil olmasının əsas mənbələri çaylar, şəhərlər və yaşayış məntəqələridir. M.Ə.Salmanovun (1972, 1975, 1987, 1997, 1999) apardığı tədqiqatlar göstərir ki, bioloji yükün antropogen dəyişməsi gec-tez dəniz ekosisteminin strukturunun dəyişməsinə gətirib çıxarır: bioməhsuldarlığın səviyyəsi artır, bioloji qruplaşmaların növ tərkibi dəyişir, trofik əlaqələrin davamlığı pozulur, suyun fiziki və kimyəvi xassələri dəyişir. Məlum olduğu kimi balanslaşdırılmış ekosistemlərdə üzvi maddələrin əmələ gəlməsi ilə parçalanması, həmçinin oksigenin ayrılması və mənimsənil- məsi arasında tarazlıq saxlanılır. Xəzər dənizinin bəzi evtrofikasiyaya uğramış sahələrində bu tarazlığın pozul- ması bioloji-kimyəvi dəyişikliyə səbəb olmuşdur. Belə dəyişikliklər çay estuarilərinin akvatoriyaları və stasionar çirkab sularının daxil olduğu zona üçün səciyyəvidir. Bu sahələrdə suyun alloxton və avtoxton mənşəli asan mə- nimsənilən üzvi maddələrlə zənginləşməsi nəticəsində tənəffüsün sürəti suyun oksigenlə zənginləşməsi sürətin- dən artıq olur. Bu xüsusən Xəzərin hər üç hissəsinin dərin yerində suyun aşağı qatlarında nəzərə çarpır (Salma- nov, 1998). İlk dəfə antropogen evtrofikasiya Şimali Xəzərdə qeydə alınmışdır, bu əsasən biogen elementlər və üzvi maddələrlə zənginləşən Volqa çayının sularının axınları ilə əlaqədardır. Burada başqa çayların (Terek, Sulak və Ural) da Xəzərin evtrofikasiyasında rolu az deyildir. 10.5 saylı cədvəldən göründüyü kimi 20 il ərzində Volqa çayının axınında fosfat, azot və üzvi maddələrin cəmi orta hesabla 3 dəfə artmışdır. Bu dövr ərzində yalnız azot və fosforun fərqi 389 min ton olmuşdur. |