MəMMƏdov qəRİb xəLİlov mahmud

 

XI Fəsil 

 

LİTOSFER 

 

11.1. İnsanın Yer qabığına təsiri 

Yer Planetinin bərk hissəsinin əsas kütləsi Yerin nüvəsi (mərkəzi), mantiyası və Yerin qabığından ibarətdir. 

Daxili nüvənin radiusu 1250 km, Yerin həcminin 0,7%, kütləsinin 1,2%-ni təşkil edir. Onun bərk cisim olub əri-

mə vəziyyətinə yaxın olduğu ehtimal edilir. Nüvənin xarici (kənar) qatı 2900-5000 km dərinlikdə yerləşib bütün 

Yerin həcminin 15,2%, kütləsinin 29,8%-ni tutur. Onun ərimiş-maye halında olması güman edilir, Yer nüvəsi-

nin temperaturu 5000

0

-yə, sıxlığı 12,5 t/m

3

-a yaxındır.  

Yerin mantiyası Yer qabığı ilə yerin nüvəsi arasındakı təbəqədir, onun aşağı sərhədi təxminən 2900 km də-

rinlikdə yerləşir, qalınlığı 2 min km-ə yaxındır, əsasən maqnezium və dəmir, ağır metallardan ibarətdir. Yuxarı 

---

 

199

mantiyanı 60-250 km dərinlikdə ərimiş hala yaxın bazalt təşkil edir. 500 km dərinlikdə temperaturu 1500

0

, 2900 

km dərinlikdə təzyiq 1,35milyon kq/sm

2

 bərabərdir.  

Yerin qabığı onun xarici bərk qatına deyilir. Üstdən atmosfer və hidrosferlə, altdan seysmik məlumatlarla 

müəyyənləşdirilmiş daha sıx ultraəsaslı substratla (Moxoriviçiç səthi ilə) hüdudlanır. Yer qabığı materiklərdə və 

okeanların altında müxtəlifdir. Materikdə yer qabığının qalınlığı adətən 35-45 km, dağlıq ərazilərdə 75 km-ə qə-

dərdir. Okeanda Yer qabığının qalınlığı 5-10 km-dir (su qatı ilə birlikdə 9-12 km). Yer qabığının orta sıxlığı 2,8 

q/sm

3

-dir, onun kütləsi Yerin bütün kütləsinin 0,8%-ni təşkil edir. 

Yer qabığında yuxarıdan aşağı üç qat ayrılır: çökmə, qranit və bazalt qatları. (Şəkil 11.1.) Yuxarı qatda gillər, 

gil şistləri, qumlucalar, karbonatlı və vulkanik suxurlar üstünlük təşkil edir. Çökmə qatının qalınlığı çökəkliklər-

də 20-25 km, kristallik şistlərdə (qalxanlarda) isə praktiki olaraq sıfıra qədər ola bilər. Yer qabığının orta qatı öz 

xassələrinə görə qranitə yaxındır (qranitlər, qneyslər, qranodioritlər, dioritlər, kristallik şistlər, amfibolitlər). Bu 

qat okeanlarda olmur, kontinentlərdə isə onun qalınlığı bir neçə on kilometrlərə çatır. Bazalt qatı kristallik sü-

xurlardan təşkil olunub qranit qatına nisbətən sıx (bərk) olur. Okeanın altında onun qalınlığı 2-7 km, kontinent-

lərin altında isə 15-40 km-ə çatır.  

Yer qabığının quruluşu olduqca müxtəlifdir, lakin əsas 2 qabıq tipi ayrılır: kontinental və okean. Kontinental 

qabığın tipik kəsiyində yuxarıda orta qalınlığı 3 km, sıxlığı 2,5 q/sm

3

 olan çökmə süxurlar yerləşir. Daha dərin-

də orta dərinliyi 17 km, sıxlığı 2,6-2,8 q/sm

3

 olan qranit – metamorfik qatı yerləşir, onun altında isə orta dərinli-

yi 15 km və sıxlığı 2,9-3,3 q/sm

3

 olan bazalt qatı yerləşir. Okean qabığının tipik kəsiyində yumşaq çöküntülərin 

orta qalınlığı 0,7 km təşkil edir, bu qat bilavasitə bazaltın üstündə yerləşir.