MəMMƏdov qəRİb xəLİlov mahmud

 

14.10. Adi şabalıd meşələrinin bərpası  

(Castanea sativa Mill) 

Şabalıd cinsinə 14 növ daxildir. Bunlardan təbii halda 7 növü Şimali Amerikada, 4 növü cənub-şərqi 

Asiyada, bir növü (adi şabalıd – C. sativa) Qafqazda, Azərbaycanda yayılmışdır. Bu növə Aralıq dənizi, Balkan 

ölkələri, Kiçik Asiya və İtaliyada rast gəlinir. 

A.A.Qrossheym (1952), V.Z.Qulisaşvili (1956) qeyd edirlər ki, keçmiş SSRİ ərazisində təbii halda şabalıd 

meşələri ancaq Qafqazda – Krasnodar ölkəsində  və  cənubi Qafqazda yayılmışdır. Kiçik sahələrdə  şabalıd 

meşələrinə  şimali qərbi Qafqazda və Acar-İmeretiya dağlarında rast gəlinir.  Şabalıdın  şərq sərhədi Liaxva 

çayına kimi çatır, sonra onun arealı kəsilir və iberiya palıdı ilə əvəz olunur. Böyük Qafqazın cənub yamacında 

Kaxetiyada yenidən şabalıd meşələrinin arealı başlanır və Azərbaycanın ərazisinə daxil olur.  

Azərbaycan respublikasında təbii halda şabalıd meşələrinə  əsasən Böyük Qafqazın cənub yamacında – 

Balakən, Zaqatala, Qax, Şəki, Oğuz və  Qəbələ rayonları  ərazisində rast gəlinir. Bu meşəliklər nisbətən kiçik 

sahələri tutub əsas etibarilə  dəniz səviyyəsindən 550-1200 (1300) metr hündürlükdə yamacın rütubətli  şimal, 

qərb və qismən cənub cəhətlərində yerləşir.  

---

 

309

Şabalıd  əksər halda palıd, vələs və  fıstıqla meşəlik yaradır. Bəzən  şabalıd xalis (sırf) ağaclıq da əmələ 

gətirir. Kiçik «ləkələr»  şəklində belə meşəliklərə Qumçay (Qax), Həmzəli və  Dəstəmaz çayları (Qəbələ) 

hövzəsində təsadüf edilir. Xalis şabalıd ağaclıqları seyrək halda bitir və çox vaxt dağ ətəklərinin nisbətən aşağı 

yüksəkliklərini (500-900 metr) örtüb, yaşayış  məntəqələrinə yaxın yerlərdə yayılmışdır. Tədqiqat işlərimiz 

göstərdi ki, sırf  şabalıd meşələrinin formalaşması insan fəaliyyətinin müsbət təsirilə  sıx  əlaqədardır. Belə 

meşəliklər qarışıq ağaclıqların tərkibindən başqa cinsləri (palıd, vələs, fıstıq və s.) kəsib kənar etməklə yaradılır. 

Bunu təmiz şabalıd meşələrində olan başqa ağac cinslərinin kötükləri və onların çoxlu yeniyetmələri təsdiq edir.  

Böyük Qafqazın cənub yamacından başqa şabalıd ağacına qrup şəklində və kiçik sahələrdə iqlim şəratinə 

görə bir qədər fərqlənən respublikamızın digər rayonlarında da rast gəlinir. Bura Kiçik Qafqazın Xanlar rayonu 

(Zurnabad kəndinin ətrafı), Dağlıq Qarabağda – Xankəndi, Xocavənd, Hadrut rayonları, Böyük Qafqazın şimal-

şərq yamacında isə Quba rayonu aiddir. 

M.S.Medvedyev (1930), V.Z.Qulisaşvili (1950), İ.S.Səfərov (1964) Qarabağda  şabalıdın yabanı bitdiyini 

göstərir. N.H.Axundov (1963) Zurnabadda şabalıdın süni salınmasını qeyd edir, Qarabağda isə  şabalıdın süni 

olmasını şübhəli sayır. V.A.Petrov (1940) Dağlıq Qarabağda şabalıdın yabanı halda bitməsini inkar edir.  

Yuxarıda göstərilənlərdən belə  nəticəyə  gəlmək olar ki, Azərbaycanın bir çox rayonlarının iqlim şəraiti 

şabalıdın yetişdirilməsi üçün əlverişli sayıla bilər. Bununla yanaşı, ayrı-ayrı illərdə hava şəraitinin pis keçməsi 

hətta şabalıdın təbii arealında ona mənfi təsir göstərə bilər. Bəzi ağacların cavan zoğlarını gec düşən şaxtalar 

vurur.  

Şabalıd meşələrinin yayılması və inkişafına təsir edən amillərdən biri torpağın karbonatlıq dərəcəsi və kali-

umun miqdarı hesab olunur. Tədqiqatçıların  əksəriyyəti torpağın karbonatlı olmasının  şabalıda mənfi təsir et-

diyini göstərir.  

Kiçik Qafqazın dağlıq ərazisində – Xankəndi rayonunun Sağnax kəndi yaxınlığında, Xocavənd rayonunun 

Taqavert kəndi  ətrafında, Hadrud rayonunun Mədədkənd və Böyük Tağlar kəndləri yaxınlığında dəniz 

səviyyəsindən 1200-1300 m yüksəklikdə şabalıd ağaclarına rast gəlinir. Burada şabalıd tək-tək nəhəng ağaclar 

kimi və qarışıq palıd-vələs meşələrinin tərkibində (60-80 yaşlı) bitir.  

Lənkəran-Astara zonasında  şabalıd ağacının bitməsi üçün əlverişli sayılan subtropik iqlim şəraitində, 

karbonatsız torpaqlarda bu cinsin təbii halda olmaması  məsələsi hələ aydınlaşdırılmamışdır. Y.S.Medvedyev 

(1930) burada şabalıdın təbii olmasını nəzərdə tutmuşdur. V.Z.Qulisaşvili (1950) Lənkəran zonasında şabalıdın 

olmamasını anlaşılmaz bir məsələ hesab edir. S.Q.Nedyalkovun (1974) tədqiqatına görə isə İranın Xəzərətrafı 

hissəsində şabalıd təbii halda bitir. S.Q.Nedyalkovun (1974) və İ.S.Səfərovun (1979) fikrincə, Talışda şabalıdın 

təbii halda olmamasının səbəbini keçmiş geoloji dövrlərdəki iqlimin xüsusiyyətlərində araşdırmaq lazımdır. 

Hazırda bu zonada müxtəlif vaxtlarda əkilmiş ağacların yaxşı vəziyyəti, onların normal böyüməsi, bol və sağlam 

meyvə gətirməsi göstərilən tədqiqatçıların fikrini bir daha təsdiq edir.  

Yuxarıda göstərilən bütün meşəliklər daima insan fəaliyyətinin təsiri altında olduğu üçün əsasən törəmə 

meşə tipləri hesab edilir. Bu meşələr yamacın bütün cəhətlərində adətən müxtəlif dərəcədə skeletli, gilli və 

gillicəli, karbonatsız süxurlar üzərində inkişaf edir. Meşənin təbii bərpası başqa ağac cinslərinin üstünlüyü ilə 

gedir: yamacın şimal baxarlarında rütubətli torpaqlarda fıstıq, vələs, güney, nisbətən quru yamaclarda isə palıd 

üstünlük təşkil edir. Təbii meşə  bərpası  şabalıdla yanaşı, cökə, yabanı gilas, armud, ağcaqayın və sairənin 

hesabına gedir. Şabalıdın bərpası  əsasən pöhrələrlə olub, tək-tək toxumdan əmələ  gələn cücərtilərə  də rast 

gəlinir. Lakin bütün körpə ağaclar mal-qara tərəfindən məhv edilir.  

Qeyd edildiyi kimi adi şabalıd iqlim şəraitinə müəyyən qədər plastik, torpaq şəraitinə isə özünəməxsus 

tələbatı olan ağac növüdür. Bu cəhətləri nəzərə almadıqda  əkilən  şabalıd bağları  və ya meşəlikləri istənilən 

nəticəni vermir, ağaclar əyri gövdəli, alçaq boylu, az məhsuldar olur və müəyyən dövrdən sonra quruyub sıradan 

çıxır.  

Dağ rayonlarında meşə sahələrinin məhsuldarlığını artırmaq üçün şabalıd ağacı mühüm yer tutur. 

Respublikamızda bu məqsədlə  şabalıd  əkinləri  əsasən öz vətənində, yəni Böyük Qafqazın cənub yamacı 

rayonlarında salınmışdır.  

Şabalıd ağacı qalınlığı 20-60 santimetr olan qonur dağ-meşə torpaqlarında yaxşı boy atır. Lakin yamacın 

cənub cəhətlərində quru bitmə şəraitində daşlı torpaqlarda onun böyüməsi xeyli ləng gedir.  

Xalq təsərrüfatının müxtəlif sahələrində əhəmiyyətinə görə şabalıdı ən qiymətli ağac cinslərindən biri say-

maq olar. Şabalıdın yüksək keyfiyyətli oduncağından mebel, parket, faner, çalğı alətləri və  bəzək detallarının 

hazırlanmasında istifalə edilir. Keçmiş dövrdə şabalıd ağacının oduncağı qiymətli material kimi başqa yerlərə 

göndərilirdi.  

Deyilənlərə görə, Birinci dünya müharibəsi zamanı Fransada dağıdılmış Reyn kilsəsinin taxtadan 

düzəldilmiş  əşyaları bir neçə yüz il bundan əvvəl Abxaziyadan aparılmış şabalıd ağaclarından hazırlanmışdır. 

Oduncağı tünd qəhvəyi rəngli gözəldir, bir qədər palıdı xatırladır, tərkibində aşılayıcı maddə olan tannidlər onu 

çürüməyə qarşı palıddan da davamlı edir. Bu səbəbdən meşədə yıxılmış şabalıd ağaclarının gövdələri 100 ildən 

artıq çürüməyib salamat qalır və istifadə üçün yararlı olur. Şabalıd ağacının oduncağından düzəldilən çəlləklərdə 

saxlanılan konyak, çaxır və pivə xoşagələn xüsusi dadı, rəngi və ətri ilə fərqlənir. Şabalıdın meyvəsi yeməlidir, 

---

 

310

ondan bişirilmiş  və qovrulmuş halda istifadə olunur. Şabalıdın meyvəsindən alınan undan kulinariyada da 

istifadə edilir, ondan 5-6% xəmirə qatdıqda çörək ləzzətli və dadlı olur.  

Bir sıra pirojna və konfet məhsullarının hazırlanmasında da şabalıddan istifadə olunur. Tort məhsullarını 

bəzəmək üçün şabalıdın meyvəsindən istifadə edirlər. Şabalıdın meyvəsindən kofe, kompot, şokolad, mürəbbə 

də hazırlanır.Qənnadılaşmış şabalıd dünya miqyasında böyük ad qazandığından Şərqi Avropa ölkələrinə ixrac 

edilir.  

Şabalıd ağacının meyvəsində, kökündə, qabığında və gövdəsində 10%-ə  qədər aşılayıcı maddələr vardır. 

Onlar dərinin aşılanması üçün işlədilir.  

Y.D.Xaryuzovaya görə 100 kq şabalıd ağacı oduncağından 18-20 kq ekstrakt alınır. Şabalıd meyvələrinin 

tərkibində çoxlu miqdarda «A», «B», «C» vitaminləri vardır, A.A.Qrossheymə görə (1952) şabalıdın yarpaqları 

«K» vitamininin mənbəyi sayılır. Onun «A», «B» və «C» vitaminləri olan təzə meyvələrində 44-45%-ə qədər su 

olur. Quru ləpəsinin tərkibində 16-34% nişasta, 4-4,5% şəkər, 8-14% azotlu maddələr, o cümlədən 8-10% zülal 

vardır: Bundan başqa  şabalıd meyvəsinin tərkibində dekstrin, alma, limon və süd üzvi turşuları da vardır. 

Nəhayət şabalıd ağacının çiçəkləri bal arıları üçün bol və keyfiyyətli nektar verir.  

Süni  şabalıd meşələri və bağları  əsasən tingliklərdə yetişdirilən  şitillərlə salınır. Toxumların quş  və 

gəmircilərdən qorxusu olmayan sahələrdə şabalıd səpin yolu ilə də artırıla bilər.  

Tinglik mümkün qədər meşə və bağ salınması nəzərdə tutulan sahələrə yaxın olmalıdır. Belə halda əlverişli 

hava şəraitindən istifadə edib, təzə çıxarılan şitilləri həmin sahələrə çatdırmağa və basdırmağa imkan yaranır. 

Tinglik üçün münbit torpaqlı yaxşı işıq düşən sahə seçilir. Orada alaq otları biçilir, yandırılır, torpaq şumlanır, 

yumşaldılır və səpin ləklər, şırımlar hazırlanır.  

Şabalıdın toxumları meşədən sağlam və yaxşı boy atan ağaclardan yığılmalıdır. Toplanmış toxumların 

içindən səpin üçün iri və girdələri seçilir. Bir sahədən yığılmış toxumları iqlim xüsusiyyətləri ilə  kəskin 

fərqlənən digər ərazidə istifadə etmək məqsədəuyğun deyildir.  

Toxumlar payızda yığılan kimi, tinglikdə səpilir və ya yaza saxlanılır. Ərazinin iqlim şəraitindən asılı ola-

raq, yazda səpin mart və ya aprel ayında aparılır.  

Şabalıd toxumları  qış dövründə (yaza qədər) xüsusi zirzəmilərdə, yaxşı havalı  xəndəklərdə, yeşiklərdə 

saxlanılır. Stratifikasiya üçün qum, saman və quru xəzəldən istifadə edilir. Şəki-Zaqatala zonası rayonlarında 

yerli əhali ağacdan çırpdıqdan sonra şabalıd toxumlarını qərzəkli halda qıjının (ayıdöşəyinin) arasında saxlayır. 

Bu üsulla şabalıd toxumları yaza qədər çox yaxşı qalır. Ümumiyyətlə, çalışmaq lazımdır ki, saxlanan dövrdə 

şabalıd toxumları normal rütubətlə təmin olunsun, həm də şaxtadan və ziyanvericilərdən ziyan çəkməsin.  

Şabalıd toxumlarının cücərmə faizi səpinqabağı 80-dən aşağı olmamalıdır. Torpağın mexaniki tərkibindən 

asılı olaraq toxumlar şırımlarla 5-10 sm dərinliyində basdırılır, toxumların arası 4-10 sm götürülür. Şırımlarda 

toxumlar adətən torpağa başı aşağı və ya böyrü üstə qoyulur. Ləklərdə şırımların arası 12-20 (25) sm qəbul edi-

lir. Bir kvadratmetr ləkə orta hesabla 1 kq toxum səpilir.  

Səpini gəmiricilərdən qorumaq məqsədilə toxumlar müxtəlif zəhərli maddələrlə isladılır. Toxumların 

mühafizəsi işini bir qədər də asanlaşdırmaq üçün onlar cücərməyə başladığı dövrdə  səpilir. Belə toxumları 

səpərkən kökcüklərin (tumurcuqların) uclarını  qırmaq vacibdir, bu zaman yerüstü yan köklər sürətlə inkişaf 

etməyə başlayır.  

Əgər tinglikdə əkin materialı bağ yetişdirmək üçün nəzərdə tutulmuşsa, 1-2 yaşlı şitillər payızda və ya qışın 

sonunda qələmlik sahəsinə köçürülür. Yerüstü saçaqlı köklərin inkişafına şərait yaratmaq məqsədilə çıxarılmış 

şitillərin əsas kökləri (təxminən üçdə bir hissəsi qədər) kəsilir. Bəzən gövdəciyin aşağı hissəsində əmələ gələn 

budaqcıqlar da kənar edilir. Qələmlik sahəsində 5-6 yaşında  əkin materialı hazırlanırsa, cərgəaraları 1 m, 

cərgələrdə  şitillərin arası 80 sm götürülür. Burada şitillərin aşağı hissəsində  əmələ  gələn budaqcıqlar hər il 

kəsilir və əsas budaq calaq aparmaq üçün hazırlanır.  

5-6 yaşlı şitillərin boyu 2-2,5 m-ə çatdıqda onları 1,5-2,0 m hündürlükdən calaq etmək olar. Calaq zamanı 

ağacın təpə hissəsi və bütün yan budaqları  kəsilir. Calaq ediləndən sonra şitillər qələmlik sahəsində 1-2 il də 

qalır.  

Yamacın dikliyi, torpaq qatının qalınlığı  və s. asılı olaraq şabalıd  əkinləri üçün sahə zolaqlarla və mey-

dançalar şəklində hazırlanır. Hazırlanmış sahələrdə əkin üçün çalalar payızın əvvəlində qazılır, onların ölçüləri 

əkin materialının böyüklüyündən asılı olur. 1-2 illik şitillər üçün ölçüləri 45x45 sm, dərinliyi isə 30 sm olan ça-

lalar qazılır. Geniş kök sisteminə  və 2-2,5 m hündürlüyə malik olan iri şitillərlə  şabalıd bağı saldıqda isə 

çalaların ölçüləri 100x100 sm, dərinliyi 60-70 sm olmalıdır.  

Şabalıd bağı salarkən ağaclar seyrək yerləşdirilir, onların arası 8-10 m-ə qədər götürülür. Münbit torpaqlar-

da şabalıd sürətlə qol-budaq ataraq yaratdığı geniş çətirlər tez birləşir. Odur ki, bol meyvə məhsulu əldə etmək 

üçün 40 yaşından sonra ağaclar seyrəldilməlidir. Seyrəltmə apardıqdan sonra ağacların arasında 16, 20, 24 m 

məsafə qalır.  

Dik yamaclarda və eroziyaya uğramış yuxa torpaqlı sahələrdə ağaclar sıx əkilməlidir.