MəMMƏdov qəRİb xəLİlov mahmud

aeroplankton adlanır. Külək isə aeroplanktonu xeyli uzaq məsafələrə aparır, bu zaman çirkli maddələr də yeni 

zonalara aparıla bilər.  

Külək çay axını kimi bitkiyə birbaşa, məsələn, onun böyüməsinə (Abşeronda xəzrinin təsiri ilə ağacların bir 

tərəfə əyilməsi), heyvanların aktivliyinə (məs. quşların) mənfi təsir göstərə bilər.  

Atmosfer təzyiqi orqanizmlərə, xüsusən onurğalılara böyük təsir göstərir, bunun sayəsində onlar dəniz 

səviyyəsindən 6000 m-dən yuxarı ərazilərdə yaşaya bilmirlər.  

Biosferin çox hissəsində su buxarlarının kəskin dəyişməsi nəzərə alınmazsa, atmosferin tərkibi dəyişməzdir. 

Müasir atmosferdə karbon qazının (CO

2

) həcmə görə miqdarı (0,03%) və oksigeninki (21%) bir çox ali bitkilər 

üçün limitləşdirilmiş faktor hesab olunur. Məlum olduğu kimi bir sıra bitkilərdə fotosintezin intensivliyini 

yüksəkltmək üçün CO

2

-nin konsentrasiyasını qaldırırlar. Lakin Y.Odum (1975) Byerkmenin (1966) paxlalılar 

və s. bitkilər üzərindəki təcrübələrinin nəticələrinə istinad edərək yazır ki, havada oksigenin miqdarını 5%-ə 

qədər azaltmaqla fotosintez prosesini 50% yüksəltmək olar. Görünür O

2

-nin konsentrasiyasını artırdıqda fotosin-

tezin yüksək dərəcədə  bərpa olunan aralıq məhsulu ilə molekulyar oksigen arasında gedən reaksiya əks 

istiqamətdə gedir; O

2

-nin fotosintezə inqibisiya (sıxışdırıcı,  əzici) təsiri də bununla aydınlaşdırılır. Y.Odum 

(1975) qeyd edir ki, tropik rayonlarda becərilən taxıl bitkiləri, o cümlədən qarğıdalı, həmçinin şəkər qamışında 

oksigenin fotosintez prosesinə belə təsiri qeydə alınmamışdır, ola bilsin ki, bu bitkilər karbon iki oksidi başqa 

yolla fiksasiya edirlər. Müəllif onu da ehtimal edir ki, enliyarpaqlı bitkilər peyda olan və inkişaf edən dövrdə 

CO

2

-nin atmosferdə konsentrasiyası indikindən yüksək, O

2

-ninki isə aşağı olmuşdur.  

Torpaqda və onun altındakı süxurlarda, qrunt suyuna kimi (aerasiya zonasında) karbon qazının miqdarı 

10% qalxır, oksigen isə aeroboredusentlər üçün limitləşdirici faktora çevrilir, bu isə ölmüş üzvi maddələrin 

parçalanmasını yavaşıdır.  

Qeyd edildiyi kimi, suda oksigenin miqdarı atmosferə nisbətən 20 dəfə azdır və burada o, limitləşdirici fak-

tor hesab olunur, onun mənbələri atmosfer havasından diffuziya olunması və su bitkilərinin (yosunların) fotosin-

tezi sayılır. Oksigenin həll olmasına temperaturun aşağı olması, külək və su dalğaları səbəb olur. Suda CO

2

-nin 

limitləşdirici təsiri aydın təzahür olunmur. Lakin məlum olduğu kimi onun miqdarının yüksək olması balıq və 

digər heyvanların ölümünə səbəb olur.  

CO

2

 suda həll olduqda zəif karbonat turşusu (H

2

CO

3

) alınır, ondan isə asan karbonatlar və bikarbonatlar 

əmələ gəlir. Karbonatlar – balıqqulağı və sümük toxumalarının qurulması üçün qida maddələrinin mənbəyi və 

su mühitinin turşuluq (hidrogen) göstəricisini (pH) neytral səviyyədə saxlamaq üçün yaxşı bufer sayılır. Bu 

göstəricinin  əhəmiyyəti ondan ibarətdir ki, hidrobiontlar üçün pH üzrə tolerantlıq intervalı olduqca dar 

(məhdud) olub onun optimumdan bir az kənara çıxması orqanizmin məhvinə səbəb olur.  

Hava mühitinin sakinləri havada olan oksigenin miqdarına limitlənməmişdir (20,95%). Buna uyğun onun 

parsial təzyiqi də böyükdür. Dəniz səviyyəsində quru hava şəraitində parsial təzyiq 159,2 mm c.st. (21,2 kPa) 

təşkil edir. Praktiki olaraq O

2

-nin parsial təzyiqi aşağıdır, belə ki, havanın tərkibində həmişə su buxarı olur, o 

tənəffüs orqanlarının səthində effektiv qaz mübadiləsi üçün kifayətdir.  

Hava mühitində qaz mübadiləsinin limitləşdirici faktoru havanın quruluq dərəcəsidir. Yerüstü heyvanlarda 

qazların qanla və  ətraf mühitlə bilavasitə mübadilə prosesi prinsipcə su tiplərindən fərqlənmir: oksigen qana 

qabaqcadan nəfəs epiteliyinin səthini örtən nazik su pərdəsinə həll olmuş halda daxil olur. Su orqanizmlərindəki 

kimi qanda və su pərdəsində diffuziya O

2

  və CO

2

-nin konsentrasiya qradiyenti üzrə gedir. Odur ki, hava 

mühitində davamlı (sabit) qaz mübadiləsinin mühüm bioloji şəraitinin yaranması tənəffus yolları səthinin nəm 

(rütubətli) vəziyyətdə saxlanmasından ibarətdir. Məhz bu, hava tənəffüs orqanlarının təkamülünün prinsipial 

yollarını müəyyənləşdirir, bu hal onurğalı heyvanlarda və həşəratlarda daha aydın təzahür olunur.  

Hava mühitində qaz mübadiləsinin morfoloji prinsipləri qaz mübadiləsi səthi bədənin daxilində yerləşir və 

bilavasitə  ətraf hava ilə  təmasda olmur (sərhədlənmir). Tənəffüs boşluqlarında çoxlu miqdarda selikli 

hüceyrələrin olması yüksək nəmişliyin (rütubətliyin) saxlanmasını təmin edir. Tənəffüs orqanlarını ətraf mühitlə 

əlaqələndirən yollar da selikli epiteli ilə  təchiz olunmuşdur və bu, həmin orqanlara daxil olan havanın 

nəmlənməsinə  səbəb olur. Onurğalılarda bu sistem ağciyərlərin döş boşluğunda yerləşib, xarici mühitlə 

havaötürən yollarla (traxeya, bronxlar) bağlıdır. Bu yolların daxili səthi selikli epiteli ilə örtülüdür. 

Onurğasızlarda hava tənəffüs orqanlarının konkret strukturu olduqca müxtəlifdir. Lakin bütün hallarda qaz 

mübadiləsi səthinin xarici mühitlə  və qaz mübadiləsi yerinə daxil olan nəmli hava ilə  təmasda olmasından 

ayrılma prinsipinə riayət olunur.