MəMMƏdov qəRİb xəLİlov mahmud
Torpaqların duz miqldarı və tipinə görə təsnifatı, %
Yüklə 4,78 Mb.
|
|
Torpaqların duz miqldarı və tipinə görə təsnifatı, %
Qradasiyanı n adları Duz tipi sodalı xlorlu sulfatlı- xlorlu xlorlu- sulfatlı sulfatlı şorlaşmamış <0,15 <0,2 <0,25 <0,4 <0,6-1,0 zəif şorlaşmış 0,15-
0,3 0,2-0,4 0,25-0,5 0,4-0,8 1,0-1,5 orta şorlaşmış 0,3-0,5 0,4-0,8 0,5-1,0 0,8-1,5 1,5-2,0 şiddətli şorlaşmış 0,5-0,8 0,8-1,2 1,0-2,0 1,5-2,5 2,0-3,0 şoranlar >0,8 >1,2 >2,0 >2,5 >3,0 Torpaqların yuyulmasında başlıca məqsəd duzları bitki kökləri yayılan torpaq qatından kənar etməkdir. Bitki kökləri yayıla bilən qat dedikdə, əsasən, torpağın bir metrlik üst qatı nəzərdə tutulur. Çünki, əksər kənd təsərrüfatı bitkilərinin kök sistemi ya tamamilə və ya da onun əsas hissəsi bir metrlik qatda yerləşir. Bu qata hesabat qatı deyilir. Yüngül və orta mexaniki tərkibli torpaqların susızdırma qabiliyyəti böyük olduğu üçün onları duzlardan təmizləmək asandır. Odur ki, bu amilləri nəzərə alaraq müvafiq meliorativ tədbirlərin xüsusiyyətləri əsas götürülməklə Kür-Araz ovalığında şorlaşmış torpaqlar şərti olaraq üç səciyyəvi qrupa ayrılmışdır (MPAbduyev, 1968, 1977; Ə.Q.Behbudov, M.K.Rəhimov, X.F.Cəfərov, 1973; Ə.Q.Behbudov, X.F.Cəfərov, 1980; A.K.Alimov, 1997):
şorlaşmış torpaqlar. bu torpaqlar şimali və mərkəzi Muğanda, Salyan düzündə, cənubi-şərqi Şirvanda və Şirvan düzünün Kür sahili zonasında yayılmış və inzibati baxımdan Sabirabad, Salyan, Neftçala və Zərdab inzibati rayonlarını əhatə edirlər. Bu torpaqların yuyulmasında su itkilərinə yol verilməməsi və yüksək meliorativ səmərənin təmin olunması çox vacibdir. Bu baxımdan zolaqlarla və fasiləli yuma texnologiyası özünü doğrultmuş və səmərəliliyi təsdiq olunmuşdur. Zolaqlarla yuma texnologiyasının mahiyyəti ondan ibarətdir ki, ümumi qaydada yuma üçün hazırlanmış sahə drenarası məsafədən asılı olaraq, drenlərə paralel 3-5 zolağa bölünür. Mərkəz hissədə eni 100, kənarlarda isə 50 metrlik zolaqlar ayrılır. Yuma əvvəlcə mərkəz zolağın suya basdırılması ilə başlayır, ikinci mərhələdə orta, üçüncüdə isə kənar zolaqlar suya basdırılmaqla davam etdirilir. Fasiləli yuma texnologiyasında sahə ümumi qaydada yumaya hazırlanır. Ləklər suya basdırılaraq suyun səthdən hopması və qrunt suları səviyyəsinin 1,5-2,0 m dərinliyinə düşməsinədək fasilə verilir. Bundan sonra sahəyə yenidən su verilir. bu qayda ilə yuma hesabat norması verilib qurtarana kimi davam etdirilir. Hər iki üsulun tətbiqi nəticəsində yuma suyunun artıq məsrəfinin qarşısı alınır, sahə barəbar səviyyədə duzlardan təmizlənir, yumanın səmərəliliyi yüksək olur.
torpaqlar. Bu torpaqlar əsasən Qarabağın şimal-qərbində (Yevlax, Tərtər, qismən Bərdə rayonları), Kür sahili zona istisna olmaqla Şirvan düzündə (Ağdaş, Göyçay, Ucar, Kürdəmir, Hacıqabul, Ağsu rayonları) və cənubi Muğanda (Biləsuvar və Cəlilabad rayonları) yayılmışdır. Zəif su sızdırma qabiliyyətli ağır torpaqlarda zəif su hopdurma, struktursuzluq, qaysaqbağlama, suyu və duzu özündən çətinliklə vermək və s. kimi səciyyəvi xüsusiyyətlər mövcuddur. Bu xüsusiyyətlərin olması həmin torpaqların meliorasiyasını xeyli çətinləşdirir; lazım olan suyun verilməsi və torpaqdan duzların yuyulub kənar edilməsi çox vaxt tələb edir. Ağır qranulometrik tərkibli şorlaşmış torpaqların kənd təsərrüfatı bitkiləri üçün istifadəyə yararlı hala salınmasında, yüngül torpaqlardan fərqli olaraq, bu şəraitdə əlavə meliorativ tədbirlərin tətbiqi lazım gəlir. Torpaqların susızdırma qabiliyyəti, zəif sukeçirən qatın qalınlığı və yerləşməsi, yuma normasının həcmi və s. əlamətlərindən asılı olaraq ikinci qrup torpaqlarda əsaslı yumalar aşağıdakı texnologiyalarla aparılır: - süzülmə əmsalı 0,10-0,30 m/sut, hesabat yuma normasının həcmi 10 min m 3 /ha- qədər olan torpaqlarda əsaslı yuma adi qaydada – yuma suyunu ləklərə verməklə aparılmalıdır; - süzülmə əmsalı 0,10-0,30 m/sut, hesabat yuma normasının həcmi 10-30 min m 3 /ha olan torpaqlarda əsaslı yuma əlavə tədbir olaraq, müvəqqəti dayaz drenlər tətbiq etməklə aparılır; - süzülmə əmsalı 0,05-0,10 m/sut, zəif su keçirən qatın yerin səthindən dərinliyi 0,6-0,7 m-dən az, hesabat yuma normasının həcmi 10 min m 3 /ha-dan az olan halda əsaslı yuma qabaqcadan dərindən yumşaldılmış torpaqda adi qaydada aparılır; 237
- süzülmə əmsalı 0,05-0,10 m/sut, zəif su keçirən qatın yerin səthindən dərinliyi 0,6-0,7 m-dən çox olan halda, yuma normasının həcmindən asılı olmayaraq dərin yumşaltma aparılır və müvəqqəti dayaz drenlər tətbiq edilir; - süzülmə əmsalı 0,05-0,10 m/sut, zəif su keçirən qatın yerin səthindən dərinliyi 0,6-0,7 m-dən az, yuma normasının həcmi 10-30 min m 3 /ha olan halda da dərin yumşaltma aparılır və müvəqqəti dayaz drenlər tətbiq olunur; - süzülmə əmsalı 0,05 m/sutkadan az, zəif su keçirən qatın yerin səthindən dərinliyi 0,6-0,7 m-dən çox olan halda dərin yumşaltma aparılması və müvəqqəti dayaz drenlər tətbiq edilməsi ilə yanaşı, torpaqlara kimyəvi meliorantlər verilməklə, yaxud da daimi elektrik cərəyanı tətbiq etməklə yuma aparılır; - duzların başlıca olaraq torpağın üst qatında yerləşdiyi, aşağı qatların az duzlu və qrunt sularının zəif minerallaşma dərəcəsinə malik olduğu halda, dərindən yumşaldılmış torpaqda dərin şırımlar tətbiq etməklə üfiqi yuma həyata keçirilir. Yuxarıda qeyd olunmuş parametrlərin konkret qiymətlərindən asılı olaraq tətbiq olunan tədbirlərin ölçüləri (dayaz drenlərin arasındakı məsafə, şırımların dərinliyi, uzunluğu, torpağın hansı dərinlikdə yumşaldılması və s.) müəyyən edilir. Təklif olunan əsaslı yuma texnologiyasının tətbiqi şorlaşmış torpaqları bir-iki yuma mövsümündə yararlı hala salmağa və onların kənd təsərrüfatında istifadəyə verilməsinə tam zəmin yaradır. 3. Ağır qranulometrik tərkibli, zəif sızdırma qabiliyyətli, duz tərkibində sodanın iştirak etdiyi şorlaşmış və şorakətləşmiş torpaqlar. Qarabağ və Mil düzündə (Bərdə, Ağcabədi, Beyləqan və İmişli rayonları ərazilərində) yerləşmiş bu torpaqlarda adi yuma üsulları səmərə vermir. Odur ki, bu torpaqlarda əsaslı yumalar 2-ci qrup torpaqlarda tövsiyə olunan yuma texnologiyası ilə aparılmaqla yanaşı, həm də kimyəvi meliorantların tətbiqi də nəzərdə tutulmalıdır. Respublikanın suvarılan ərazilərində kənd təsərrüfatı bitkilərindən yüksək və sabit məhsul götürülməsinə mənfi təsir edən amillərdən biri də şorakətlikdir. Şorakətləşmə respublikamızın torpaqlarının ekologiyasında fəal rol oynadığı üçün bizim tərəfimizdən qismən müstəqil ekoloji problem kimi götürülmüşdür. Şorakət torpaqların kənd təsərrüfatı bitkilərinin inkişafına və məhsuldarlığına mənfi təsiri torpaq məhlulunda olan sodanın və uducu kompleksdə natrium və maqnezium kationlarının olması ilə əlaqədardır. V.A.Kovda (1946) udulmuş natriumun bitkilərə təsirini belə təsvir etmişdir:
inkişafına təsiri olmur və əksinə müsbət təsir göstərir; b. Mübadiləli natriumun miqdarı udma tutumunun 5-10%-ni təşkil etdikdə torpağın aqrofiziki xassələri pisləşir. Bunun qarşısını almaq üçün torpağın yüksək aqrotexniki qaydalarla becərilməsi, növbəli əkinin düzgün tətbiq edilməsi vacibdir;
yaranır, torpağın aqrofiziki xassələri kəskin surətdə pisləşir. Bitkilərin məhsuldarlığı da xeyli aşağı düşür. Bununla mübarizə etmək üçün kimyəvi meliorasiya tətbiq olunmalıdır;
öz yüksək həddinə çatır, onun münbitliyi kəskin şəkildə azalır, təbii olaraq kənd təsərrüfatı bitkilərinin inkişafına şərait qalmır. Şorakətliyin yaranması prosesində torpaqda olan üzvi maddələr suda asan həll ola bilən formalarda suyun təsiri ilə üst qatlardan aşağı qatlara yuyulur, əkinaltı qatda bərkimə baş verir, torpağın su və hava xassələri pisləşir və belə torpaqların strukturu tədricən pozulur. Bu cür torpaqlar nəm halda yapışqanlı olub, çox gec quruyur, quru halda isə çox bərk olur və qaysaq əmələ gətirir, səthi çat-çat olur, onu yumşaltmaq, becərmək üçün böyük zəhmət tələb olunur. Belə torpaqlar adətən quru və isti iqlim şəraitinə malik olan bozqır, yarımsəhra və səhra torpaqları arasında ayrı-ayrı ləkələr şəklində yayılmışdır. V.R.Volobuyev (1953) Kür-Araz düzənliyində şorakətliyin əmələ gəlməsinin dörd yolunu göstərmişdir: 1. Torpaqəmələgəlmə və aşınma proseslərində torpaq məhlullarının natrium ionları ilə zənginləşməsi nəticəsində baş verən elüvial şorakətləşmə; 2. Zəif minerallışmış səth sularının torpağa hopması prosesi nəticəsində yuyulma və delüvial yolla əmələ gələn şorakətləşmə; 3. Qrunt sularının kapilyar təsiri nəticəsində şorlaşmadan əvvəl əmələ gəlmiş şorakətləşmə; 4. Şorlaşmış torpaqların duzlaşması nəticəsində əmələ gələn şorakətləşmə. Kür-Araz ovalığında şorakət torpaqlar əsasən Muğan və Salyan (M.R.Abduyev, 1960, 1961) düzlərində, Şirvan düzünün qərbində, Kür sahili zonada, Mil düzünün cənub və şimal hissələrində yayılmışdır. Şorakətli torpaqlar Antipov-Karatayevə görə (1953) udulmuş natriumun miqdarından asılı olaraq aşağıdakı kimi səciyyələnir (cədvəl 12.7.).
Yüklə 4,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|