MəMMƏdov qəRİb xəLİlov mahmud

 

Şəkil 17.1. Antropogen faktorların bioloji müxtəlifliyə təsiri 

 

Bitki örtüyünün bioloji müxtəlifliyinin pozulması  və ya məhv edilməsi ilə  əlaqədar respublikamızın bəzi 

regionlarında müasir bitki ortüyünün BM-yi müasir iqlimə uyğun gəlmir. Bunu aşağıdakı misallarla izah etməyə 

çalışaq.  

Kiçik Qafqazın  şimal yamacında vaxtilə  məhsuldar iberiya palıdı meşələri yayılan aşağı dağ-meşə 

qurşağının yerində hazırda çox yerdə kserofil qaratikan kolu üstünlük təşkil edən müxtəlif şiblək qruplaşmaları 

formalaşmışdır. Bunun əsas səbəbi oradakı palıdlıqların məhv edilməsi, ərazinin kənd təsərrüfatı bitkiləri altında 

və örüş kimi istifadə olunmasıdır. Meşəsizləşdirilmiş ərazilər yamacların baxarından və meylliliyindən asılı ola-

raq bu və ya digər dərəcədə eroziyaya uğramışdır. Belə sahələrdə antropogen təzyiq dayandırılarsa ilkin BM-in 

bərpası prosesi konkret sahədə BM-in pozulma dərəcəsindən, onun fiziki-coğrafi yerləşməsindən (dəniz 

səviyyəsindən yüksəkliyindən, yamacın cəhəti və dikliyindən), torpağın pozulma dərəcəsindən və s.-dən asılıdır. 

Məs. Meşəsizləşdirilmiş dik yamaclarda palıd meşələrinin yerində formalaşan ikinci dərəcəli ağac cinslərindən 

(əsasən dəmirqara) ibarət ağaclıqları mal-qaradan mühafizə etmək yolu ilə tədricən ilkin palıd meşəsini bərpa 

etmək olsa da, onun BM-ni olduğu kimi qaytarmaq mümkün deyildir.  

---

 

347

Qaratikan üstünlük təşkil edən güclü dərəcədə eroziyaya məruz qalmış sahələrdə biosenoz (bitki novləri, 

heyvanat aləmi, mikroorqanizmlər) tamamilə pozulduğundan, biotop (torpaq) itirildiyindən ilkin BM-yi 

(məhsuldar palıd meşələrini) bərpa etmək qeyri-mümkündür. Belə sahələrdə yerli ağac növlərinin  əkini yaxşı 

nəticə vermir, burada mövcud biotopa uyğun ağac növlərinin (eldar şamı, krım  şamı, saqqızağac, ardıc, 

söyüdyarpaq armud) becərilməsi məqsədə uyğundur.  

Qoruqlar, yasaqlıqlar və milli parklar bioloji müxtəlifliyin qorunmasında mühüm rol oynayır. Lakin təəssüflə qeyd 

etmək lazımdır ki, respublikamızdakı xüsusi mühafizə olunan ərazilərdə də təbii ehtiyatlar lazımi səviyyədə qorunmur. 

Qoruq və yasaqlıq ərazilərində qanunsuz kəsilən ağaclara tez-tez rast gəlinir. Göygöl, Zaqatala, İlisu, İsmayıllı qoruqlarında 

meşənin yuxarı  sərhədi yay otlaqları kimi istifadə olunur. Qarayazı, Türyançay, Pirqulu qoruqlarında, həmçinin  şəhər, 

qəsəbəətrafı yaşıl zonalarda, Yalama kurort meşə sahəsində isə ilboyu mal-qara otarılır. Bunun nəticəsində meşə 

ekosistemlərinin bioloji müxtəlifliyi bu və ya digər dərəcədə deqradasiyaya uğramışdır. 

Azərbaycan Respublikasının ekoloji baxımdan dayanıqlı sosial-iqtisadi inkişafa dair Milli Proqramında bi-

oloji müxtəlifliyin qorunması probleminin həllinin aşağıdakı əsas strateji istiqamətləri irəli sürülür: 

– biomüxtəlifliyin qorunmasına yönəldilmiş bütün beynəlxalq konvensiyalara və digər ölkələrarası və re-

gional müqavilələrə qoşulmaq; 

– bioloji müxtəlifliyin əhəmiyyətli komponentlərinin müəyyənləşdirilməsi və onların qorunması üçün əlavə 

tədbirlərin hazırlanması və həyata keçirilməsi; 

– biomüxtəlifliyin vəziyyətinin monitorinqi üçün ölkə flora və faunasının Qırmızı və Yaşıl kitablarının tərtibi və 

yeniləşdirilməsi; 

– xüsusi mühafizə olunan ərazilərdə müxtəlif qoruma statusuna malik olan bitki və heyvanat aləminin 

bərpası üçün müvafiq şəraitin yaradılması; 

– nadir və kökü kəsilmək təhlükəsi olan bitki və heyvan növlərinin genofondunun qorunmasının təmin edilməsi və 

onları xüsusi qorunan təbii ərazilərdə, nəbatat bağlarında, zooloji parklarda saxlanılması üçün şəraitin yaradılması; 

– biomüxtəliflik üçün təhlükənin və bunun nəticəsində ilk növbədə  təsir altına düşə biləcək təbii bitki və heyvan 

növlərinin proqnozlaşdırılması; 

– biomüxtəlifliyin qorunması məqsədilə Milli parkların yaradılması. Qeyd edək ki, son iki il ərzində 5 Milli park 

yaradılmışdır. Yeni Milli parkların yaradılması üzrə işlər davam etdirilir.