MƏRKƏZİ Əliyeva Fatimə Elmar qızı
Müasir elmi-texniki problemlər və onların aradan qaldırılmasının hüquqi
Yüklə 1,57 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Cədvəl 2.3. 2014-2016-cı illərdə “Təhsil” bölməsi üzrə xərclərin müqayisəsi Sahələrin adları 2014-cü il (icra)
- 2014-cü ilin icrası ilə müqayisə 2015-ci ilin proqnozu ilə müqayisə
- İlk peşə-ixtisas təhsili
- Təhsil sahəsində digər müəssisə və tədbirlər
- Ölkələr üzrə adambaşına düşən illik təhsil xərcləri (2017-ci il)
- III FƏSİL. MÜASİR QLOBAL PROBLEMLƏRİN HƏLLİNİN HÜQUQİ TƏMİNATININ TƏKMİLLƏŞDİRİLMƏSİNİN İSTİQAMƏTLƏRİ
|
2.3. Müasir elmi-texniki problemlər və onların aradan qaldırılmasının hüquqi təminatı Elmi-texniki tərəqqi müasir şəraitdə qlobal proseslərə kompleks və ziddiyyətli təsir göstərir. Bir yöndən elmi-texniki inqilab və elmi-texniki tərəqqi
46
birbaşa sosial və iqtisadi tərəqqi ilə bağlıdır. Şübhəsiz ki, onların nəticələri kimi əmək məhsuldarlığının və təbii sərvətlərdən qənaətlə istifadə olunmasının yüksəldilməsi, dünya iqtisadiyyatının beynəlmiləllişdirilməsinin və dünya ölkələrinin bir-birindən asılılığının artırılması əsasında sürətli iqtisadi artım olmuşdur. Digər tərəfdən, ziddiyyətlər, o cümlədən iqtisadi ziddiyyətlər də artır və dərinləşir. Onların arasında ödənilməmiş tələbin artması, belə ki elmi-texniki tərəqqi yeni yüksək sürətli ehtiyacları stimullaşdırır; istehsala bu və ya digər nailiyyətlərin tətbiqi ilə əlaqədar gözlənilməz nəticələrlə bağlı mənfi təsirlər(çirklənmə, qəza, fəlakət); istehsalın intensivləşməsinin və informasiyanın insan orqanizminə mənfi təsirləri; insan faktorunun əhəmiyyətinin azalması; əxlaqi və etik problemlərin inkişafı (irsiyyətin manipulyasiyası, kompüter cinayətləri, total informasiya nəzarəti və s.). Elmi-texniki tərəqqi və onun artıq həyata keçirilmiş imkanları arasında əks əlaqə problemi kəskinləşdi. Yaradılmış innovasiyaların tətbiqinin texniki təhlükəsizliyi adlanan bir sıra kompleks suallar ortaya çıxdı. Qlobal miqyasda əhəmiyyətli problemlər xammal və enerji mənbələrinin, təbii qaynaq mənbələrinin həm kəmiyyətcə, həm də fiziki xüsusiyyətləri baxımından tükənməsi oldu. Bundan əlavə, istehsalın və həyat tərzinin resurstutumluluğu (elmi-texniki tərəqqi nəticəsində) yaşayış mühitinin təbii məhdudiyyətlərini artırır. Bütün dünya üçün əhəmiyyətli təsirlərdən biri elmi- texniki tərəqqinin ayrı-ayrı nəticələrinə görə məsuliyyətin itməsi ola bilər. Bu, bir tərəfdən, özünü qoruduğu üçün insan instinktinin və digər tərəfdən ehtiyac və mənfəətin artması arasında ziddiyyət olmasında özünü biruzə verir. Nəhayət, elmi-texniki problemlərin digər vacib aspektləri də müxtəlif ölkələrdə sosial və iqtisadi problemləri gücləndirən və onları ümumi hala gətirən dövri, qeyri-bərabər xarakteridir. İstehsalın ümumiqtisadi şəraitinin pisləşməsi (məsələn, enerji resurslarının bahalaşması) elmi-texniki inkişafdan iqtisadi effekt əldə etməyi yavaşlatdıqda və ya təxirə saldıqda, onu meydana çıxan struktur məhdudiyyətlərin kompensasiyası məsələlərinə keçirirlər və bununla da sosial 47
problemləri daha da gücləndirirlər. İqtisadi inkişafın qeyri-bərabərliyi artır. Xarici iqtisadi ziddiyyətlərin ağırlaşmasına səbəb olan beynəlxalq rəqabət güclənir. Onun nəticələri inkişaf etmiş ölkələr arasındakı münasibətlərdə proteksionalizm, ticarət və valyuta müharibələrinin artması oldu. [2, s.236] Amerika bütün Avropadan çox yüksək texnologiyalı sahələrə investisiya qoyur. Araşdırma və tətbiq etməyə Amerikanın ümumi xərcləri dünyanın ən zəngin ölkələrinin - böyük yeddilik ölkələrinin qalan hissəsinin ümumi xərclərinə bərabərdir (“Yeddilik” isə, bu məqsədlə tədqiqat və işlənib hazırlanmaya dünya üzrə bu xərclərin 90% -ni sərf edir. Yaponiya 17,6%, Almaniya 6,6%, Böyük Britaniya 5,7%, Fransa 5,1% , Çin - 1,6% sərf edir). Və bu xərclər dəqiq nəticələr verir: dünyanın yeni texnologiyalarının ən azı yarısı XXI əsrin əvvəlində Amerikada yaradılır. Elmi-texniki inqilab beynəlxalq əmək bölgüsünün mövcud xarakterini rasional dəyişir. Beləliklə, yeni avtomatlaşdırma formaları inkişaf etməkdə olan ölkələri ucuz əmək mövcudluğu ilə bağlı üstünlüklərdən məhrum edir. Elmi- texniki informasiya və elmi-texniki xidmətlərin artan ixracı inkişaf etmiş ölkələr tərəfindən “texnoloji neokolonializm” üçün yeni bir vasitə kimi istifadə olunur. Fəaliyyətlər ilə intensivləşir. O, TMK (transmilli korporasiyalar) və onların xarici filiallarının fəaliyyəti ilə gücləndirilir. [11,s.134] Elmi- texniki inqilabla əlaqəli qlobal problemlərin vacib bir aspekti təhsil problemidir. Ancaq təhsil sahəsində baş verən böyük dəyişikliklər olmasaydı nə elmi-texniki inqilab, nə dünya iqtisadiyyatının inkişafındaki böyük nailiyyətlər, nə də bir sıra ölkələrin və dünya xalqlarının iştirak etdiyi demokratik proseslər mümkün olmayacaqdı. Ayrı-ayrı ölkələrdə elm və mədəniyyət sahəsində irəliləyişlərə baxmayaraq, bu əsrdə, ümumiyyətlə, dünya ümumiyyətlə savadsız idi və əhalisinin əksəriyyəti nə oxumağı, nə də yazmağı bilmirdi. Yalnız XX əsrdə onu aradan qaldırmaq üçün dünyadakı savadsızlığa qarşı güclü bir hücum həyata keçirildi.
48
İndiki dövrdə təhsil insan fəaliyyətinin ən vacib aspektlərindən birinə çevrilmişdir. Bu gün o sanki bütün cəmiyyəti əhatə edir və onun xərcləri daim artmaqdadır: inkişaf etmiş ölkələrdə bu sahəyə 5% -dən 8% ÜDM daxil olur. Məsələn, 2016-cı ildə Azərbaycanda təhsil xərcləri dövlət büdcəsi xərclərinin xüsusi çəkisi 10,5% təşkil etmişdir.
Cədvəl 2.3. 2014-2016-cı illərdə “Təhsil” bölməsi üzrə xərclərin müqayisəsi Sahələrin adları 2014-cü il (icra) 2015-ci il (proqnoz) 2015-ci il (gözlənilən icra) 2016-cı il (layihə) 2014-cü ilin icrası ilə müqayisə 2015-ci ilin proqnozu ilə müqayisə Məbləğ Fai Məbləğ Faiz
1 553 864,9 1 711 180,4 1 653 721,3
159 648,2 10,3 2 332,7 0,1 Məktəbəqədər təhsil 152 186,3 165 575,4 159 614,7 157 372,4
866 800,0 898 254,0 871 306,4 940 134,6
29 649,0 34 287,4 33 464,5 33 724,9
37 785,8 44 646,7 42 860,8 43 563,7
160 612,0 39 215,7 38 431,3 37 235,6
76,8
Əlavə təhsil 3 436,6
3 472,4 3 343,9
3 574,2 137,6 4,0 101,8 2,9 Təhsil sahəsində digər müəssisə və tədbirlər 303 395,3 525 728,5 504 699,6 497 907,7
Mənbə: http://sai.gov.az/upload/files/r-2016dbh(1).pdf 49
Mənbə: http://cesd.az/new/wp- content/uploads/2014/01/CESD_Research_on_Education_Financing.pdf
Lakin, XX əsrdə savadsızlığı aradan qaldırmaq üçün göstərilən səylərə baxmayaraq, hələ də savadsızlığın mütləq sayının artımını aradan qalxmadı. Əgər 1970-ci ildə dünyada 890 milyon idisə, 1990-cı ildə isə 950 milyon idi. İnkişaf etmiş ölkələrdə savadsızlığın praktik olaraq bitməsinə baxmayaraq, inkişaf etməkdə olan və xüsusilə yoxsul ölkələrdə həmin problemi həll etmək üzrə lazımi vəsait ayırmaq mümkün deyil. Nəticədə, adambaşına düşən ÜDM ən aşağı ölkələrdə savadsızlıq çox yüksəkdir və 80-88% təşkil edir. Bu vəziyyət əsasən əhalinin yüksək artımı ilə bağlıdır. Nəticədə, belə çıxır ki, təhsil sahələri inkişaf etməkdə olan dövlətlərin inkişaf etmiş ölkələrdən daim geri qalmasını qaçılmaz edir və buda qlobal xarakter daşıyır. Onlarda adam başına düşən təhsilə ayrılan vəsaitin miqdarı 20-25 dəfə dəyişir və bu zaman bu boşluğu artırmaq tendensiyası mövcud olur.
50
HSBC “Təhsilin dəyərinə” aid Qlobal Hesabatını açıqlayıb. Hesabatda dövlətlər üzrə orta məktəbdən etibarən universiteti qutarmasına kimi adambaşına düşən illik təhsil məsrəfləri əksini tapıb. [34] Ölkələr üzrə adambaşına düşən illik təhsil xərcləri (2017-ci il)
Ən yaxşı kadrlar xaricdə iş tapmaq istədikdə az inkişaf etmiş dövlətlər üçün problem “beyin drenajı” olaraq qalır. Bunun səbəbi kadrların hazırlanmasının həmişə xüsusi sosial-iqtisadi şəraitdə istifadə etmək üçün real imkanlara uyğun gəlməməsidir. Tədris müəyyən bir sosial-mədəni sahə ilə əlaqəli olduğundan, problemləri bəşəriyyətin bütün problemləri ilə kompleks qarşılıqlı əlaqə yaradır: iqtisadi geriləmə, əhalinin artması, yaşayış təhlükəsizliyi və s. Bundan əlavə, təhsilin özü də daimi təkmilləşdirilmə və islahat tələb edir. Birincisi, onun sürətli inkişafı nəticəsində pisləşən keyfiyyətinin yaxşılaşması. İkincisi, müəyyən iqtisadi şəraitdən asılı olan effektivliyi problemidir. Üçüncüsü, yeni bilik ehtiyacını qarşılamaq üçün, böyüklərin təhsilini davam etdirmək lazımdır və buna görə də,
51
ömrü boyu bir insana gedən ömürlük təhsilin konsepsiyasını inkişaf etdirmək lazımdır. Buna görə də, xüsusilə inkişaf etmiş ölkələrdə, peşə bacarıqlarının səviyyəsinin artırılması və böyüklərin təhsili səviyyəsinin dünya miqyasında sürətlə artması müşahidə olunur [4, s.302] Dövlət başçısı dəfələrlə bildirmişdir ki, müstəqil Azərbaycanda bütün idarəetmə səviyyələrində, eyni zamanda dövlət idarəçiliyi sahəsində çağdaş idarəetmə təfəkkürünə sahib ixtisaslı mütəxəssislərin yetişdirilməyi məsələsi vacib aktuallıq kəsb edir. Ölkəmizin dinamik inkişaf səviyyəsinə müvafiq olaraq Qərb dəyərlərini dərindən mənimsəmiş, qabaqcıl ölkələrin elmi-texniki yeniliklərini əks edən, müasir idarəçilik məktəbi keçmiş gənclərin formalaşması məsələsi tarixi zərurətə çevrilir. [10, s.125]. Ölkə rəhbərliyinin təhsil sisteminə və kadr hazırlığına xüsusi diqqətlə yanaşmağı da ölkədə demokratik dövlətlərin zəngin təcrübəsinə əsaslanan mükəmməl, çevik və mütərəqqi dövlət idarəçilik sistemi formalaşdırmaq fikrindən irəli gəlir. Məktəblərin kompütcrləşdirilməsi, gənc vətəndaşlarımızın virtual dünyaya çıxışının təmin edilməsi, onlann informasiya texnologiyaları ilə çalışmaq vərdişlərinə yiyələnmələri üçün atılmış məqsədyönlü addımlar belə ki bu məqsədə xidmət edir. Bu cəhətdən 2004-cü il 21 avqust tarixli «Azərbaycan Respublikasında ümumtəhsil məktəblərinin informasiya və kommunikasiya texnologiyaları ilə təminatı Proqramının (2005-2007-ci illər) təsdiq olunması haq- qında» fərman ötən müddətdə gənclərin müasir biliklərə yiyələnməsi və informasiya texnologiyalarını dərindən mənimsəməyinə elmi-texniki şərait yaratmışdır. Həmin proqramın 2005- 2007-ci illəri müvəffəqiyyətlə həyata keçirilməyinin nəticəsidir ki, orta ümumtəhsil məktəblərinin V-XI siniflərində hər 29 şagirdə 1 kompüter düşməkdədir. Bundan başqa, 2008-ci il iyunun 10-da təsdiq olunmuş “2008-2012-ci illərdə Azərbaycan Respublikasında təhsil sisteminin informasiyalaş- dınlması üzrə Dövlət Proqramı” ölkəmizdə müasir informasiya və kommunikasiya texnologiyalarını geniş tətbiqi üsulu ilə vahid ümummilli təhsil şəraitinin yaradılmağı və əhalinin bütün təbəqələri üzrə keyfiyyətli təhsil alma imkanlarının təmin olunması üçün xidmət məqsədinə edibdir. 52
Müasir dövrdə ixtisaslı kadrların hazırlanmağına qoyulmuş investisiyalar insan kapitalının formalaşmağına qoyulmuş investisiya sayılmaqdadır. Ölkə Prezidentinin 19 oktyabr 2006-cı il tarixli “Azərbaycan gənclərinin xarici ölkələrdə təhsil almasına dair Dövlət Proqramı” barədə fərmanı bu sahədə həyata keçirilmiş dövlət siyasətində davamlılığın və sistemliyin təmin edilməsi baxımından təqdirəlayiqdir. Dövlət Proqramı belə ki azərbaycanlı gənclərin bəzi elmi yönlər üzrə dövlət hesabına xaricdə təhsil almalarını nəzərdə tutur. Həmin sərəncam əsasında “2007-2015-ci illərdə Azərbaycan gənclərinin xarici ölkələrdə təhsili üzrə Dövlət Proqramı” işlənərək Azərbaycan Prezidentinin 16 aprel 2007-ci il tarixli fərmanı ilə təsdiq olunmuşdur. Ölkə başçısının 5 sentyabr 2007-ci il tarixli “2007- 2015-ci illərdə Azərbaycan gənclərinin xarici ölkələrdə təhsili üzrə Dövlət Proqramının 2007-2008-ci tədris ilində maliyyələşdirilməsi haqqında” fərmanına əsasən, 2007-2008-ci tədris ilində ölkəmizin gənclərinin Amerika Birləşmiş Ştatları, Almaniya, Cənubi Koreya, Fransa, İngiltərə, İspaniya, Rusiya, Türkiyə və başqa ölkələrdə təhsil almalarını təmin etmək məqsədilə Azərbaycan Respublikasının 2007-ci il dövlət büdcəsində nəzərdə tutulan Azərbaycan Respublikası Prezidentinin ehtiyat fondundan Azərbaycan Respublikasının Təhsil Nazirliyinə 2,2 milyon (iki milyon iki yüz min) manat həcmində vəsait ayrılıbdır.[33] İqtisadi inkişafın elmi sütunlar üzərində aparılması, ölkənin gələcək sosial- iqtisadi durumu ilə bağlı proqnozların irəli sürülməsi əsas məsələlərdən biri sayılır. Elm proqnozlarsız inkişaf edə bilməz - elmi tövsiyələr, proqnozlar Azərbaycan iqtisadiyyatının fəal və davamlı inkişafına xidmət etməlidir. Ölkə Prezidentimiz İlham Əliyevin 10 aprel 2008-ci il tarixli «Azərbaycan elmində islahatların
məhz həmin zərurətlə şərtlənibdir. Fərmanda 2009-2015-ci illər üzrə elm sahəsində aparılacaq islahatların, eyni zamanda elmin inkişaf strategiyasının konkret proqram modelində hazırlanmağı üçün hökumət ilə elm adamlarından ibarət dövlət komissiyasının yaradılmağı da təqdirəlayiqdir.[33]
53
Proqram əsasında hazırlanaraq dövlət başçısının 4 may 2009-cu il tarixli sərəncamı ilə təsdiq edilmiş «Azərbaycan Respublikasında 2009-2015-ci illərdə elmin inkişafı üzrə Milli Strategiyanın həyata keçirilməsi ilə bağlı Dövlət Proqramı» elm sahəsində həyata keçiriləcək islahatların konseptual əsaslarını özündə əks etdirir. Elmin inkişafını nəzərdə tutmuş Milli Strategiyanın əsas məqsədi ölkənin mövcud tələbləri nöqteyi-nəzərindən Azərbaycan elminin struktu- runun müəyyənləşdirilməyi; Azərbaycan elminin dünya elmi, texnika ilə texnologiyasının prioritet yönlərinə müvafiq formada təşkili; ölkənin iqtisadi inkişafında elmin rolunun artırılması; yüksək ixtisaslı kadrların hazırlanmağının təmin olunması; vacib sosial-iqtisadi və ictimai- siyasi vəzifələrin həlli üçün ölkəmizdə fundamental və tətbiqi tədqiqatların prioritetlərinin müəyyən olunmasından təşkil olunmuşdur. Ölkə başçısı İlham Əliyevin 22 may 2009-cu il tarixli “2009-2013-cü illərdə Azərbaycan Respublikasının ali təhsil sistemində islahatlar üzrə Dövlət Proqramı”ın təsdiq olunması haqda fərmanı isə ali məktəb sistemində islahatların müasir dövrün tələblərinə uyğun aparılması baxımından vacib əhəmiyyət daşıyır. Dövlət Proqramında xüsusi vurğulanır ki, indiki dövrdə Avropa ölkələri təhsil sistemlərinin inteqrasiya və ümumavropa ali təhsil məkanının formalaşdırılmağı xüsusi aktuallıq kəsb etməkdədir. Möhtərəm prezidentimiz İlham Əliyevin “Azərbaycan Respublikasının ali təhsil müəssisələrinin Avropa ali təhsil məkanına inteqrasiyası ilə əlaqəli bəzi tədbirlər haqqında” 31 yanvar 2008-ci il fərmanı da Azərbaycan təhsilinin Avratlantik məkana inteqrasiyası baxımından mühüm əhəmiyyətə sahibdir. Ali təhsildə islahatların da belə ki bu prinsiplərə əsaslanaraq aparılmağı qarşıda duran mühim məsələlərdən biri sayılır.[9, s.5] Ölkə başçısının 2009-cu il oktyabrın 21-də imzaladığı fərmanla Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Elmin İnkişafı Fondunun yaradılmağı isə fundamental elmi tədqiqatların stimullaşdınlması, dövlətin təbii resurslarının, mədəni və tarixi irsinin öyrənilməsinin gücəndirilməsi, elmin müxtəlif sahələrində aparılmış araşdırmaların əhəmiyyətliliyinin artırılması məqsədi ilə əsaslandırılır. 54
Bundan başqa, yeniyetmələrin VI Beynəlxalq Elm Olimpiadasının 2009-cu ilin dekabr ayında ölkəmizdə keçirilməsi respublikamızda gənc nəslin elmə olan marağmın lap da artırılmağı, onların yaradıcılıq potensialının üzə çıxarılması yönümündən son dərəcə əhəmiyyətli olubdur. Nəhayət, bütün dünya üçün təhsilin ümumi problemi onun humanistləşdiril- məsi ehtiyacıdır, belə ki, tamamilə texnotron ideyalar universal insan üzərində üstünlük qazanmır. Təhsil yalnız qabaqcıl texnologiyaların assimilyasiyasını və effektiv həllərin qəbul olunmasını deyil, həm də həyat tərzini bir sıra ölkələrin tarixi və təcrübəsi kimi göstərən bir dəyər meylləri sistemi təşkil edir, bu şərtləri nəzərə almadan təhsil siyasətinin effektivliyində kəskin azalma və hətta cəmiyyətin sabitləşməsinə gətirib çıxarır.
55
TƏMİNATININ TƏKMİLLƏŞDİRİLMƏSİNİN İSTİQAMƏTLƏRİ 3.1. Qlobal xarakterli problemlərə milli-hüquqi çərçivədə müdaxilə Qlobal xarakterli problemlər bütün dünyanın olduğu kimi, Azərbaycanın iqtisadiyyatına neqativ təsir edir. Bu cəhətdən respublikamız müstəqillik dövründən qlobal problemlərin həllinə yönəlmiş dövlət müdaxilə tədbirləri həyata keçirməkdədir. Ərzaq təhlükəsizliyi məsələsinə respublikamızda da çox ciddi diqqət yetirilmiş və Ümumilli liderimiz Heydər Əliyevin 2001-ci ilin mart ayında imzamış olduğu Sərəncamla “Azərbaycan Respublikasının ərzaq təhlükəsizliyi Proqramı” təsdiq edilmişdir. Bu Proqramın müvəffəqiyyətlə yerinə yetirilməyinə baxmayaraq respublika əhalisinin hər il 100 min nəfərdən çox artmağı, əhalinin orta aylıq əmək haqqının artış sürətinin kənd təsərrüfatı malları istehsalının artışından 4-5 dəfə artıq olmağı ərzaq mallarına tələbatı hər il çox artırır. Bununla bağlı hörmətli Prezidentimiz İlham Əliyev cənabları Nazirlər Kabinetinin 2008-ci ilin birinci rübünün sosial-iqtisadi fəliyyətinin yekunlarına həsr olunuş iclasındakı nitqində çox düzgün olaraq qeyd edibdir ki, “Bazar iqtisadiyyatı” prinsipləri dövlətləri ərzaq çatışmamazlığından qoruya bilmir.[8, s.69] 1996-cı ildən etibarən həyata keçirilmiş təsirli tədbirlər sayəsində ölkəmizdə hər il davamlı şəkildə kənd təsərrüfatı mallarının istehsalı çoxalsa da bir çox mühim məhsullarla, eyni zamanda taxıl, ət, yumurta, bitki yağı və başqa mallarla ölkə əhalisinin normaya uyğun yerli istehsal hesabına tələbatının ödənilməyində çətinliklər vardır. Həmin reallıq nəzərə alınmaqla Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2008-ci il 25 avqust tarixli Sərəncamı ilə “2008-2015-ci illərdə Azərbaycan Respublikasında əhalinin ərzaq məhsulları ilə etibarlı təminatına dair Dövlət Proqramı” təsdiq olunmuşdur. Bu Proqrama uyğun olaraq görüləcək tədbirlər və əldə olunacaq nəticələr aşkar edilmişdir. Proqramın icrasına başlanmış və 2009-cu ilin dövlət büdcəsindən bunun üçün 60 mln. manat vəsait ayrılmışdır. 56
2010-cu ildən başalyaraq kənd təsərrüfatı əmlakının sığortalanmağına görə sığorta haqqının dövlət büdcəsi üzrə ödənilmiş hissəsi, kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalçılarına istifadə etdikləri yanacaq ilə motor yağının, eyni zamanda mineral gübrələrin dəyərinin 50%-in ödənilməyinə ölkə büdcəsindən ayrılmış vəsaitlər də daxil olmaqla həmin proqrama 2010-cu ilin ölkə büdcəsindən 111 mln. 550 min manat vəsait xərclənməyi nəzərdə tutulmuşdur. Büdcə vəsaiti üzrə proqramda nəzərdə tutulmuş tədbirlərin həyata keçirilməyi üçün yaradılmış bu möhkəm təməl təminat verir ki, həmin Proqram da müvəffəqiyyətlə nəticələnəcək və respublikamız Ümumdünya Ərzaq Təhlükəsizliyi Proqramına töhvə verən dövlətlərdən biri olacaqdır. Bundan başqa “Atçılıq haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanununa əsaslanaraq hökumətin qəbul etdiyi “Atçılığın inkişafı üzrə Proqramı”n icrasına 220 min manat büdcə vəsaitinin xərclənməsi nəzərdə tutulmuşdur. Aqrolizinq metodu ilə damazlıq heyvan, kənd təsərrüfatı maşınları ilə texnikası, başqa vasitələr alınmağına 35 mln. manat, aqrokreditlərin verilməyinə isə 10 mln. manat büdcə vəsaiti ayrılması nəzərdə tutulubdur. 2010-cu ildə kənd təsərrüfatı elminə ayrılan büdcə vəsaiti 2009-cu ilə nisbətən 20% artmaqla 8,8 mln. manat təşkil etmiş, heyvandarlıqda süni mayalanma, damazlıq işinin təşkilinə 947 min manat büdcə vəsaiti ayrılıbdır ki, bu da ötən ildən çoxdur. Yeni iş yerlərinin açılmağı, yoxsulluğun aradan qaldırılması, milli adət və ənənələrin saxlanması və təkmilləşdirilməsində mühüm rolu olan kənd yerlərinin inkişaf etdirilməsində geniş imkanlara malik olan aqrar bölmənin inkişafına diqqət ölkə iqtisadiyyatı gücləndikcə çoxalır və hər il dövlət büdcəsindən kənd təsərrüfatına, meliorasiya ilə irriqasiya tədbirlərinə lap çox vəsait ауrılması təmin edilir.
Respublikamızda aqrar sahənin inkişafına dövlət büdcəsindən birbaşa subsidiyalarla bərabər, eyni zamanda dolayısı ilə subsidiyalar ayrılmaqdadır. Kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalçılarına 2013-cü ilin axırına qədər torpaq vergisi istisna olmaqla başqa vergilərdən güzəştlərin verilməsi, kənd təsərrüfatında istifadə 57
edilən bir çox maşın, avadanlıq və materialların gömrük rüsumundan azad edilməsi və digər güzəştlər büdcədən kənd təsərrüfatının inkişafına yönəldilən vəsaitlərdir. Son zamanlar aqrar sahəyə dövlət büdcəsindən ayrılan subsidiyalar ilə bu bölməyə investisiya qoyulması artıq öz bəhrəsini verməyə başlamışdır. 2008-ci ildə kənd təsərrüfatında 3,3 mlrd, manatlıq məhsul istehsal edilmişdir ki, bu da respublikamızın müstəqillik illərində qazandığı ən yüksək nailiyyətdir. 2009-cu ildə Azərbaycan Respublikasında taxıl istehsalında rekord göstərici - 3 mln. ton taxıl istehsal edilmişdir. Hazırda ölkə əhalisinin çörək, kartof, tərəvəz ilə meyvə məhsullarına normaya müvafiq olan tələbatı artıqlaması ilə ödənilir. 2010-cu ilin ölkə büdcəsində aqrar sahə ilə əlaqəli vacib məqamlardan biri də büdcə vəsaitlərinin konkret proqramlar üzrə ayrılmağıdır. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Fərman və Sərəncamları ilə təsdiqlənmiş Dövlət Proqramlarında, Milli Məclisin qəbul etdiyi qanunlara (“Damazlıq heyvandarlıq haqqında”, “Atçılıq haqqında”) müvafiq olaraq hökumətin təsdiq etdiyi Proqramlarda nəzərdə tutulmuş tədbirlərin icrasına büdcədən vəsait ayrılmağı və investisiya istiqamətləndirilməsi bu proqramların uğurla yerinə yetirilməsinə və bu sahələrin inkişafına təminat verməkdədir. Bununla bərabər qeyd etmək vacibdir ki, məsələ heç də iqtisadiyyatın başqa sahələri kimi aqrar sahəyə də yüksək məbləğdə büdcə vəsaiti ayrılmağında deyil. Başlıca məsələ bundadır ki, ayrılan vəsaiti tam miqdarda təyinatı üzrə xərcləmək mümkün olsun. Hörmətli Prezidentimiz İlham Əliyev cənablarının qeyd etdiyi kimi respublikamıza son zamanlar gələn kapital sunamisinə biz hazır olmadığımız üçün 2009-cu il üzrə ayrılan büdcə vəsaitlərini tamamilə xərcləmək mümkün olmadı. Buna görə də 2010-cu ilin büdcə məsrəfləri 2009-cu ildə gözlənilmiş məsrəflərə uyğun nəzərdə tutulubdur ki, bu da reallığı lap düzgün əks etdirir və büdcə vəsaitlərinin əhəmiyyətli xərclənməyinə və inkişafa xidmət göstərir. İndi ölkəmizdə aparılmış aqrar və institusional islahatlar sayəsində xüsusi mülkiyyətə əsasanan sahibkarlıq tam formalaşmış və möhtərəm Prezidentimiz İlham Əliyev cənablarının dediyi kimi bazar iqtisadiyyatına keçid vaxtı başa 58
çatmışdır. Bu gün aqrar sahə öz inkişafının yeni mərhələsinə qədəm qoyubdur və hazırda fermerlər məhsul istehsalını necə təşkil etmək yox, məhsul istehsalına xidmət göstərən təşkilatlar, məhsul emalı müəssisələri münasibətlərinin qurulmağı, istehsal olunan məhsulun satışının lap faydalı səərəli üsullarının tapılmağı, rəqabətli məhsul istehsalı üçün yeni texnika ilə texnologiyaların tətbiqi və iqtisadi faydalılığı artıran başqa məsələlər lap çox düşündürür. Həmin mərhələnin başlıca hədəfləri aqrar sahədə əmək məhsuldarlığını çoxaltmaq, məhsulların ucuz başa gəlməyinə nail olmaq, daxili bazarda rəqabətə tab gətirməklə bərabər xarici bazara yüksək keyfiyyətli, dünya standartlarına müvafiq məhsul çıxarmaqdır. Ancaq heç kimə sirr deyildir ki, indi kənd təsərrüfatı malları istehsalçıları istehsal etdikləri malları satmaqda bir çox çətinliklərlə üzləşir, malın bir hissəsini zamanında və əhəmiyyətli qiymətə sata bilmədikləri üçün məhsul xarab olur və itkiyə yol verilir. Digər yöndən emal müəssisələrinin az olmağı, həmin malların topdan və pərakəndə satışı ilə məşğul olanların bazarda yüksək mövqe tutması nəticəsində onlar istehsalçıları malı həddən artıq aşağı qiymətə satmağa məcbur edirlər. Beləliklə aylarla mal istehsalına əmək ilə vəsait sərf etmiş fermerlər qazanc əldə edə bilmədikləri zaman bu malların emalı və alğı-satqısı ilə məşğul olanlar bir neçə saat ya da gün ərzində 2-3 dəfə çox gəlir qazanırlar. Bu da öz-özlüyündə gələn ildə bəzi məhsulların istehsalının azalmağına və idxalının çoxalmağına səbəb yaradır. Fermerlərlə görüşlərimizdə onlar vəziyyətdən çıxış yolunu əsas ərzaq məhsullarına dövlət sifarişinin verilməsində, Azərittifaq ilvə onun yerli təşkilatlarının kənd təsərrüfatı məhsullarının tədarükü üzrə fəaliyyətinin bərpa olunmasında, topdan və pərakəndə satış üzrə qiymət əlavələrinə dair normaların dövlət tərəfindən müəyyən edilməsində görürlər. Bir çox fermerlər dövlət sifarişinin verildiyi və məhsul tədarükünün sistemli şəkildə təşkil edildiyi zaman hər hektar əkinə görə dövlət büdcəsindən ödənilən subsidiyadan imtina etməyə hazırlıqlı olduqlarını da bildirirlər. [12, s.78] Düşünür ki, kənd təsərrüfatı mallarının tədarükü ilə satışında əksər ölkələrdə formalaşan topdansatış bazasının yaradılmağı təcrübəsindən faydalanmağa ehtiyac 59
vardır. İspaniyada 100 min nəfərdən çox əhalisi olan bütün şəhərlərdə bu cür bazalar vardır. Madrid şəhərində isə səhm zərfinin 51% Madrid meriyasına aid olan “Merkasa” ölkə ilə xüsusi mülkiyyətə əsaslanmış birgə müəssisə fəaliyyət göstərməkdədir. Madrid şəhəri və ətraf yaşayış yerlərinin 6 milyon nəfər əhalisini ərzaq ilə təmin etmiş həmin müəssisə 240 hektar ərazini əhatə etməkdədir və burada ilkin emal, məhsulun satışa hazırlanmağı obyektləri, baytarlıq, fıtosanitar və keyfiyyətə nəzarət strukturları yerləşməkdədir. Bu da dövlət orqanlarının mərkəzləşmiş formada məhsulun keyfiyyətinə nəzarət etməyə və topdansatış və pərakəndəsatış qiymətləri tənzimləməyə imkan yaradır. Şəhərin bütün iaşə obyektləri ilə pərakəndəsatış obyektləri bazanın xidmətlərindən istifadə etməkdədir. Kənd təsərrüfatı mallarının tədarükü ilə satışında yaranmış çətinlikləri aradan qaldırmaq, rəqabətə davamlı məhsul istehsal etmək, məhsul istehsalının rentabelliliyini təmin etmək və ərzaq məhsullarının əhalinin bütün təbəqələri üçün əlçatan olmasına nail olmaq məqsədilə Azərittifaqa tədarük və satış fəaliyyətini bərpa etmək üçün dövlət büdcəsi vəsaiti hesabına qısa müddətli güzəştli kreditlər ayrılması, dövlət ilə xüsusi mülkiyyətə əsaslanmış birgə topdansatış müəssisələrinin yaradılması məqsədəuyğundur. İşin bu qaydada təşkili fermerlərə istehsal etdikləri məhsul lan satmağa əvvəlcədən zəmanət verdiyindən məhsul istehsalının artımına, yüksək keyfiyyətli məhsulların ixracına və daxili bazarda yerli malların rəqabət qabiliyyətini artırmağa imkan yaradardı. Aqrar bölmənin gələcək inkişafını təmin etmiş amillərdən biri də kənd təsərrüfatında kooperasiya münasibətlərinin yaradılmağıdır. Məhz, kənd təsərrüfatı malları istehsalı ilə məşğul olmuş kooperativlərin yaradılmağına diqqət artırılmalı, dövlət büdcəsi vəsaiti hesabına fermerlərə güzəştli kreditlər, lizinq üsulu ilə texnika, damazlıq heyvan və başqa vasitələr verilən zaman bu kooperativlərin maraqlan nəzərə alınmalıdır. Digər yöndən dövlət büdcəsindən istehsal kooperativlərinə özlərinin istehlak kooperativlərini yaratmaqda kreditlər ayrılmağı nəzərdə tutulmalıdır. Aynlıqda fəaliyyət göstərən kənd təsərrüfatı istehsalçılanna 60
xidmət etmiş(təchizat, aqroservis və başqa) və kənd təsərrüfatı mallanndan istifadə etməklə fəaliyyətdə olan müəssisələr (emal, yeyinti və yüngül sənaye və s.) daima yüksək gəlir əldəv etdikləri halda ölkə iqtisadiyyatı ilə cəmiyyətin inkişafına yüksək təsir imkanları olan kənd təsərrüfatı və kənd yerləri isə, əksinə həmişə aldadılır, gəlirəldə etmir, zərələ işləyir və tənəzzülə uğrayır. Bunun üçün də aqrar sahənin hərtərəfli və əhəmiyyətli inkişafını təmin etmək məqsədilə başlıca məsələlərdən biri bu iqtisadi sahələrin kooperasiyasının ölkə tərəfindən stimullaşdırılmağıdır. Digər yöndən dövlət dəstəyinə əsasən kənd təsərrüfatı istehsal kooperativlərinin özlərinin kredit, xidmət ilə emal müəssisələri olmalıdır ki, onlar digərlərinin təsirinə məruz qalmamış sərbəst fəaliyyət göstərə bilsinlər. Onu da bildirirəm ki, əksər ölkələrdə və ayrı-ayrı dövrlərdə əhalini ərzaq çatışmamazlığından həmin ölkələrdə fəaliyyət göstərən kənd təsərrüfatı kooperativləri xilas etmişdir. Hazırda da Avropa ölkələrinin bir çoxunda fermerlərin təqribən 80% kooperativlərdə birləşmişlər və onlar istehsal olunan bir çox kənd təsərrüfatı mallarının 70-90%-ni, bəzi ölkələrdə is 100%-ni istehsal və emal etməklə satırlar. Dünyada məşhur olan və Almaniyada dövlət vəsaiti hesabına fəaliyyətə başlamış Rayffayzen bankı da kooperasiya yolu ilə yaradılmışdır. 1905- ci ildə Finlandiyada 17 fermer təsərrüfatının birgə fəaliyyəti ilə yaradılmış “Valio” kooperativinin hazırda illik dövriyyəsi 1,6 milyard avro təşkil etməklə ölkədə istehsal olunan südün 80%-ni emal edir və istehsal etdiyi 1100 adda müxtəlif çeşidli süd məhsullarını dünyanın əksər ölkələrinə, o cümlədən Azərbaycana da ixrac edir. Aqrar sahənin fəaliyyətinin yeni mərhələsinə xas olan xarakterlərdən biri də kənd təsərrüfatında, xüsusilə birinci növbədə pambıqçılıq ilə südçülükdə klaster sisteminə keçmək məqsədilə geniş imkanlar və perspektivlər vardır. Təbii ki, bu məsələlər dövlətin dəstəyi olmamış mümkünsüzdür. Bu zaman yaxşı olardı ki, Nazirlər Kabineti nəzdində ictimai əsaslarla fəaliyyətdə olan “Aqrar məsələlərə dair komissiya” yaradılsın. Həmin komissiya alimləri, gənc mütəxəssisləri cəlb etməklə aqrar sahənin qanunvericilik bazasının təkmilləşdirilməsi, onun kompleks 61
inkişafını təmin edən müxtəlif Proqramların hazırlanması və dünya iqtisadiyyatı ilə uzlaşan sistemlərin işlənib hazırlanmasını həyata keçirərdi. Bu sistem elə işlənməlidir ki, ölkəmizdə aqrar sahənin kompleks inkişafı təmin edilsin və ölkə əhalisinin ərzaq təhlükəsizliyi xaricdən asılı olmasın. Yalnız bu halda ölkəmiz Ümumdünya Ticarət Təşkilatına üzv olduqdan sonrakı dövrdə daxili bazan qoruya və xarici bazara rəqabətqabiliyyətli məhsul çıxara bilər. [15, s.278] Hazırda Azərbaycan Respublikasında ekoloji tarazlığın təmin olunması və iqtisadi problemlərin həlli istiqamətində ciddi islahatlar aparılmış və beləliklə, ölkədə ətraf mühitin mühafizəsi ilə təbii ehtiyatlardan faydalı istifadə və bununla bərabər, onun idarəetmə sisteminin təkmilləşdirilməsi istiqamətində müvafiq işlər görülməkdədir. Belə ki, respublikamız ətraf mühitin mühafizəsi ilə təbii ehtiyatlardan faydalı istifadə sahəsində bəzi
beynəlxalq konvensiyalara qoşulmuş, mühüm qanunvericilik, normativ aktlar qəbul olunmuş və beynəlxalq təşkilatların köməyi ilə ekoloji problemlərin həllində praktiki işlər görmüşdür. Qəbul edilmiş “Azərbaycan Respublikasında ekoloji vəziyyətin yaxşılaşdırılmasına dair 2006-2010-cu illər üçün Kompleks Tədbirlər Planı”nda qarşıya qoyulmuş vəzifələrin yerinə yetirilməyi ölkə üçün vacib əhəmiyyət kəsb etməkdədir. Son zamanlar Azərbaycanda neft-qaz sənayesinin daha da sürətlə inkişaf etdirilməsi və yeni karbohidrogen yataqlarının aşkar olunması, kəşfi və istismarında müəyyən nailiyyətlər əldə edilmişdir. Nəticədə, ölkədə ekoloji təhlükəsizliyin təmin olunmasında ətraf mühitin qorunması ilə təbii ehtiyatlardan əhəmiyyətli istifadə sahəsində elmi-texniki tərəqqinin son nailiyyətlərinin layihələrdə əks etdirilməsi zərurəti ortaya çıxır və onlar aşağıdakılardır: Ekoloji vəziyyətin yaxşılaşdırılması, köhnə avadanlıqların müasir avadanlıqlarla əvəz edilməsi; 62
Ekoloji baxımdan təmiz və eneıjiyə qənaət edən texnologiyalardan istifadə sahəsində beynəlxalq əməkdaşlıq; Neft-qaz sənaye obyektlərində ətraf mühitə təsir edən amillərin aşkar edilməsi; Təsirin həcmi və növünün müəyyənləşdirilməsi; Təbiəti mühafizə təbii mühitin fəaliyyətində yaranmış meyiller və keyfiyyət dəyişikliyinin aşkarlanması; Neft-qaz sənaye obyektlərindən dəyən zərərin miqyasının öyrənilməsi; Regionda ekoloji təhlükə yarada biləcək situasiyanın aşkarlanması. Qeyd etmək vacibdir ki, neft-qaz sənayesində ətraf mühitin mühafizəsinə nəzarətin güclənməsində bir sıra tədbirlərin həyata keçirilməyi çox zəruridir. Belə ki, yaxın perspektivdə daha təhlükəli zonalarda sahəvi nəzarət sisteminin yaradılmağı nəzərdə tutulur. Bu cəhətdən neft-qaz sənaye obyektlərinin təsiri altında ətraf mühitin mühafizəsinin keyfiyyət dəyişikliyinin proqnozlaşdınlmasmda əsas vəzifə aşağıdakılardan ibarətdir: Zəhərli konsentrasiya maddələrə görə zonanın çirklənməsi və ətraf mühitdə əmələ gələn keyfiyyət dəyişikliyinin müəyyənləşdirilməsi; Normativ vəziyyətlə müqayisədə ətraf mühitin mühafizəsində keyfiyyət kənarlaşma dərəcəsinin müəyyən edilməsi; Təbii sistemin böhran vəziyyətində olan sahənin aşkarlanması. Beləliklə, ölkədə ətraf mühitin mühafizəsinin keyfiyyət dəyişikliyinin proqnozlaşdırılmasında yuxanda göstərilən vəzifələrin yerinə yetirilməsi, öz növbəsində, Azərbaycan Respublikasında ekoloji gərginliyin azaldılmasında əsas şərtlərdən biri kimi hesab oluna bilər. Ekoloji gərginliyin artması, tarazlı İqtisadiyyatın gələcək inkişafının təhlükəsizliyi bir çox ölkələri ekoloji amili nəzərə almağa məcbur etmişdir. Bununla əlaqədar olaraq ətraf təbii mühitin qorunması konsepsiyası meydana gəlmişdir. Ona görə də dünyanın yüzdən çox dövlətlərində təbiəti mühafizə ilə 63
ayrıca məşğul olan dövlət strukturları yaranmışdır. Həmin bu ərəfədə öz müstəqilliyini bərpa edən Azərbaycan Respublikasında da Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyi yaranmışdır. Artıq dünyanın əksər ölkələrində təbiətdən istifadə və təbiəti ətraf mühiti mühafizə ilə bağlı qanunlar və aktual reqlamentləşdirilən normativlər, metodiki təqdimatlar və prinsiplər qəbul olunmuşdur. 1999-cu ildə Azərbaycan Respublikanın Prezidenti H.Əliyev Azərbaycanın “Avropanın canlı təbiətinin və təbii mühitinin qorunması haqqında” Avropa Konsepsiyasına qoşulmaq bəradə qanunu təsdiqləmişdir. Bunu da qeyd etmək vacibdir ki, ölkəmiz öz müstəqilliyini bərpa edəndən sonra “Torpaq islahatları haqqında”, “Yerin təki haqqında”, “İstehsal və məişət tullantıları haqqında”, “Ekoloji təhlükəsizlik haqqında”, “Ətraf mühitin mühafizəsi haqqında”, eləcə də heyvanlar aləmi, su təsərrüfatı və tullantı suları, atmosfer havasının mühafizəsi və digər qanınlar qəbul edilmiş, təbiəti mühafizə, ekoloji tarazlığın qorunub saxlanılması haqqında sərancam və fərmanlar imzalanmışdır. [2, s.287] Hazırda ölkə rəhbərliyi dayanıqlı iqtisadi İnkişafa nail olunmasında, əhalinin sağlamlığının qorunub saxlanılmasında ekoloji amilə diqqətin artırılmasına xüsusi əhəmiyyət verir. Məlum olduğu kimi, texnoparkların yaradılması Azərbaycanın iqtisadi inkişafmda prioritet məsələdir. Məhz buna görə də Respublika Prezidenti iqtisadiyyatın inkişafında xüsusi iqtisadi zonaların (texnoparkların) mühüm rol oynaya biləcəyini qeyd edərək, 2007-ci il martın 6-da “Azərbaycan Respublikasında xüsusi iqtisadi zonaların yaradılması haqqında” sərəncam imzalayıbdır. Bu fərman əsasmada 2009-cu il aprelin 14-də qəbul olunmuş “Xüsusi iqtisadi zonalar haqqında” qanun həmin zonaların yaradılması və idarə olunması ilə əlaqəli münasibətləri tənzimləmək və orada sahibkarlıq fəaliyyətinin təşkili qaydalarını müəyyənləşdirmək imkanları yaratmışdır. Bununla yanaşı ölkə başçısının 4 may 2009-cu ildə təsdiq etdiyi “2009-2015-ci illərdə elmin inkişafı üzrə Milli Strategiyada innovasiya fəaliyyəti infrastrukturunun inkişaf etdirilməsi, 64
o cümlədən texnoparklar, texnoloji mərkəzlər, biznes inkubatorları şəbəkəsinin genişləndirilməsi” də bir vəzifə olaraq qarşıya qoyulubdur. Azərbaycanın İKT sahəsində imkanlarının genişləndirilməyi, informasiya mübadiləsində xarici dövlətlərdən asılılığının aradan götürülməsi üçün telekommunikasiya peyklərinin hazırlanmağı və orbitə çıxarılmağı ölkəmizdə strateji məqsəd kimi qarşıya qoyulmuşdur. Prezident İlham Əliyev tərəfindən “Azərbaycan Respublikasında kosmik
sənayenin yaradılması və telekommunikasiya peyklərinin orbitə çıxarılması” barəsində 4 noyabr 2008-ci il tarixli sərəncamına uygun olaraq Azərbaycanın telekommunikasiya peykinin orbitə çıxarılmasını nəzərdə tutan “AzərSat” layihəsi çərçivəsində iki qlobal orbital mövqelərin alınması istiqamətində müzakirələr aparılmış, bir neçə ölkə ilə memorandum imzalanmışdır. Azərbaycanın 2010-2011-ci illərdə süni peykinin orbitə çıxarılması regional baxımdan da böyük əhəmiyyət kəsb etməkdədir. Həmin peyk Şərqi Avropa, Şimali Afrika, MDB, Orta, Mərkəzi və Şərqi Asiyanın bir hissəsini əhatə edəcəkdir. İKT sahəsində daha bir irihəcmli layihə Azərbaycanda yüksək texnologiyalar üzrə texnoparklann yaradılmağını nəzərdə tutan “Regional İnnovasiya Zonasi” layihəsidir. Artıq “RİZ” layihəsinin texniki iqtisadi əsaslandırılması və konsepsiyası hazırlanıbdır. “RİZ”in əsas hədəfləri ölkə iqtisadiyyatında İKT-nin xüsusi çəkisinin artırılmağı, intellektual potensialın inkişafı, innovasiya yönümlü istehsalın təşviqi, ölkənin ixrac imkanlarının yüksəldilməsi və Azərbaycanın regionun İKT mərkəzinə çevrilməsindən ibarətdir. RİZ-in fəaliyyətinin əsasən 5 istiqamətdə qurulması planlaşdırılır:
Yüklə 1,57 Mb. Dostları ilə paylaş:
|