MəruzəÇİ: dos. Həşimov Xalıq Məhəmməd oğlu MÖvzu giRİŞ. Qİda kimyasi fəNNİ, MƏQSƏd və VƏZİFƏLƏRİ

ƏDƏBİYYAT 
 
1. Həşimov X.M, Həsənova S.Ə, Qida kimyasi, Bakı 2010, 478 c. 
2. Həşimov X.M, İbrahimova D.Ə, Ramazanov V.S., Bioloyi kimyadan
laboratoriya məşğələləri. Dərs vəsaiti, Bakı, 2012, 240 s. 
3. Xəlilov Q. B. Heyvan biokimyasının əsasları. Bakı. 1987. Maarif.
4. Həsənov Ə. C., Rzayev N. A., İslamzadə F. Q., Əfəndiyev A. M. Bioloji kimya. 
Bakı 1989. 
5. Кольман Я., Рем К. Г. Наглядное биохимия –Москва. Мир, 2000. 
6. Северин Е. С., Алейникова Т. Л., Осипов Е. В. Биохимия. - Москва. 
Медицина. 2003. 
7. Ковалевский Н. И. Биологическая химия. Москва. Академия 2008. 
Qida kimyasından mühazirələr. 
MƏRUZƏÇİ: dos.Həşimov Xalıq Məmməd oğlu 
MÖVZU 10. NUKLEİN TURŞULARININ MÜBADİLƏSİ. NUKLEİN TURŞU- 

---

111 
LARININ HƏZM SİSTEMİNDƏ PARÇALANMASI, SİNTEZİ VƏ
MÜBADİLƏ POZĞUNLUQLARI 
 
 
 
 
P L A N 
 
 
 
1. Nuklein turşularının həzm sistemində parçalanması 
2. Nuklein turşularının bioloji sintezi 
3. DNT-in biosintezi (replikasiya) 
4. DNT-in biosintezinin insiasiyası mərhələsi 
5. DNT-in sintezinin elonqasiya mərhələsi 
6. RNT-in biosintezi – transkripsiya 
7. Nuklein turşularının mübadiləsinin pozğunluqları 
1. Nuklein turşularının həzm sistemində parçalanması:
Nuklein 
turşularının mübadiləsinin öyrənilməsi biologiyanın bir çox problemlərinin açılma-
sında mühüm rol oynayır. Beləki, bir çox makromolekulların sintezinin mexaniz-
mi, irsi əlamətlərin öyrənilməsi, onların nəsildən-nəsilə keçməsi, hüceyrənin quru-

---

112 
luşu onun diferensiallaşması mexanizmi NT-in mübadiləsinin və sintezinin sayə-
sində mümkün olur.
Nuklein turşuları (NT) qida maddələrinin tərkibində zülallarla birləşmiş 
şəkildə (nukleoproteidlər – NP) olur. Ağız boşluğunda heç bir dəyişirikliyə 
uğramayan NP–lər mədəyə düşür, orada HCI və pepsinin təsirindən sadə zülallara 
və NT-a parçalanır. Qida mədədən bağırsaqlara keçdikdən sonra nukleoproteidlər 
(NP) prostetik qruplara və zülali hissəyə (məsələn tripsin) təsiri ilə davam edir.
NT-in parçalanması mədəaltı vəzinin və bağırsağın selikli qişasında olan 
vəzilərin hazırladığı xüsusi fermentlərin fosfodiesterazaların (nukleazaların) təsiri 
ilə gedir. Nukleazalar; RNT-ni parçalayan-ribonukleazalar və DNT-ni parçalayan 
dezoksiribonukleazalar olmaqla iki qrupa bölünür. Hər iki fermentin aktivliyi 
pH=7-8,2 mühitində daha fəal olur. Bu iki ferment birlikdə-endonukleazalar 
adlanır. Endonukleazalar NT-ni depolimerləşdirərək onları oliqonukleotidlərə 
qədər parçalyır. Ekzonukleazalar isə NT-ni sərbəst nukleotidlərə qədər 
parçalanmasını sürətləndirir. RNT-azanın təsirindən RNT 2
`
, 3
`
siklofosfatlara və 
nəhayət sonuncularda həmin fermentlərin təsiri ilə oliqonukleozid-3
`
-fosfata 
hidroliz olunurlar.
Nəticədə müxtəlif endo- və ekzonukleazaların təsirindən NT-ları, -ribo və 
dezoksiribonukleozid-3
`
- və -5
`
fosfatlar tərkibli qarışıq nukleotidlərə parçalanırlar. 
Nukleozidfosfatlar sonrakı parçalanmaya məruz qalırlar. Əvvəlcə onlar 
hidrolazaların təsirindən hidrolizə uğrayaraq fosfat turşusu molekulunu itirirlər 
(defosforlaşma).
Sonrakı mərhələdə riboziltransferazanın təsiri ilə fosfat turşusunun iştirakı 
ilə nukleoziddən azot əsaslarının ayrılması baş verir.
H
H
Quanozin 
(nukleotid) 
Quanozin-3-fosfat
(nukleotid) 







Nuklezaza
3
N 
N 
N 
O
H 
N 
H
2
N 
HOCH
2 
HO
│
P 
O OH 
O
H
2
O 
+ 
O
H
OH
H
+ H
3
PO
4 
H
2
N 
HOCH
2 
N 
N 
O
H 
N 
N 
O
H
H
OH
H
OH
H

---

113 
Həmçinin nukleozidlər də hidrolizə uğrayır.
Riboza və riboza 1-fosfat karbohidratlara xas olan mübadilə reaksiyasına 
daxil olur.
Purin və pirimidin əsasları sonrakı parçalanmaya məruz qalır.
Birinci mərhələdə purin və pirimidin əsasları aminhidrolazaların təsiri ilə 
aminsizləşirlər. Bu çevrilmələrdə yalnız amin qrupu ayrılır.
Nəticədə adenin – hipoksantinə, quanin – ksantinə çevrilir. Sitozindən isə 
urasil əmələ gəlir.
Purin və pirimidin əsaslarının sonrakı aminsizləşməsi müxtəlif cür baş verir. 
Purin əsasları (hipoksantin və ksantin) ksantinoksidaza fermentinin təsiri ilə sidik 
turşusuna oksidləşir.
+ NH
3 
N 
│
H 
N 
OH
H
N 
N 








ohidrolaza
Adenina
min
N 
│
H 
N 
NH
2
N 
N 
+ H
2
O 
Adenin 
Hipoksantin 
Uridinfosfori- 
laza (uridinor-
tofosfatribozil-
transferaza) 
O
O
H
OH 
│
HO
─
P=O 
│
O 
O
HOCH
2 
H
O
H
Uras
il 
Urudin 
Riboza-1-fosfat 
N 
│
H 
O 
+ 
OH 
OH 
│
+ HO
──
P OH 
║
O 
OH
HOCH
2 
OH
H
H
O 
N 
N 
H
O
N 
H
H
OH
O
HOCH
2 
H
H
OH
H
OH
H
+
N 
│
H 
N 
NH
2
N 
N 












aza
ribohidrol
in
ribozilpur
N
za
Nukleozida
+H
2
O 
NH
2
N 
N 
N 
N 
HOCH
2 
O
H
H
OH
H
OH
H
Adenin 
Adenozin 
Riboza 

 

2
2
1
O
Ksantin- 
oksidaza 

 

2
2
1
O
Ksantin- 
oksidaza 
N 
│
H 
N 
O 
N 
HN 
N 
│
H 
N 
O 
N 
HN 
O 
│
H 
O 
O N 
│
H 
N 
│
H 
O 
NH 
HN 

---

114 
Bir çox heyvanlarda (insanabənzər meymunlar, məməlilər) və insanlarda 
purin əsaslarının son parçalanma məhsulu sidik turşusudur. Bu da sidik vasitəsi ilə 
orqanizmdən xaric olunur. Canlı aləmin digər nümüyəndələrində (suda quruda 
yaşayanlar və bitkilər) sidik turşusu karbamidə və qlioksil turşusuna parçalanır.
Purin əsaslarından (hipoksantin və ksantin) fərqli olaraq pirimidin əsasları-
nın aminsizləşməsi dehidrogenazanın təsiri ilə reduksiya olunma sayəsində baş 
verir. Bu prosesdə urasil dihidrourasilə sonuncu isə hidrolazanın təsirilə hidrolizə 
uğrayaraq aminturşuya, ammonyaka və karbon qazına çevrilirlər. 
Timindən β-amin izoyağ turşusu əmələ gəlir. 
Nəticədə əmələ gəlmiş NH
3
, CO
2
və aminturşular NT və digər biosintez 
proseslərində iştirak edə bilər. Ancaq onların əksəri heç bir dəyişirikliyə uğrama-
dan sidiklə xaric edilir.