Metall va qotishmalarga termik va kimyoviy-termik ishlov berish asoslari

urn ■
m (ф т } ish
j
¥
тщШт>л
xa
Witoket
юЫачк
th
&
$ n
v f
M i
—
4;, i4(
f t rv
«
t <
m
Т '
r-
//>
.1
8
ra ti pi
m m htt
m n rm
rUifji
hfi
гч
w ,
Ш
4
r
Yut{< n m n j
bn 'sh(
с mh'ntt
thh
tfo / V к
yu
чщн'пи
wshati,
■srmh
h
x x x x
'***•*
t У


<*
< к
sSNN
Pasi vmper 'turmU bo Vi tisit
:■
lit v.s
6.4-rasm. Uglerodli poMatni yumshatish, normallash, toblash va
bo‘shatish uchun qizdirish intervallari ko‘rsatilgan holat diagrammasi.
Evtektoid va evtektoiddan keyingi poMatlar donador (donali) perlit
olinguncha yumshatiladi. Qizdirilib, belgilangan temperaturada 3-5 soat
tutib turilgach, pech bilan birgalikda asta-sekin sovitiladi.
Izotermik yumshatish (6.4-rasmda, 3-egri chiziq) da austenit ferritsementitli aralashmaga o‘zgarmas temperaturada parchalanadi. Bu bilan u
boshqa yumshatish turlaridan farq qiladi. Yumshatishning boshqa turlarida
bunday parchalanish temperatura uzluksiz pasayishi sharoitida sovish
davrida sodir boMadi. Austenit parchalanib boMgach, sovish tezligining
ahamiyati deyarli qolmaydi, shuning uchun izotermik tutib turishdan keyin
sovitish havoda o‘tkaziladi. Izotermik yumshatishda konstruksion poMatlar
Ac] nuqtadan 50-100°C yuqori temperaturagacha qizdiriladi.

PoMat tutib turilgach, suyultirilgan tuzda asta-sekin Ari nuqtadan

pastroq temperaturagacha (680-700°C, 6.3-rasmga qarang) sovitiladi. Bu
temperaturada austenit perlitga to‘la aylangunga qadar izotermik ushlab
turiladi. so‘ngra tinch havoda sovitiladi. OMchamlari uncha katta
boMmagan legirlangan poMatdan yasalgan buyumlar izotermik yumshatilganda termik ishlov berish muddati toMa yumshatishga qaraganda 2-3
marta tezlashadi. Yirik buyumlarda vaqtdan yutishning iloji yo‘q,
chunki buyum hajmi bo'yicha temperaturani tekislash uchun ko‘p vaqt
kerak boMadi. Izotermik yumshatish murakkab legirlangan poMatlarning, masalan, 18Х2НЧВА poMat qattiqligini kamaytirish va kesib
ishlov berilishini yaxshi usuli hisoblanadi.
Sferoidlovchi yumshatish (6.3-rasm, 5-egri chiziq) natijasida plastinkali perlit donali (donador) sferoidlangan perlitga aylantiriladi. Bu
poMatlarni kesib ishlov berishini yaxshilaydi. Zarrali perlit olish uchun
yumshatish quyidagi tartibda o‘tkaziladi: poMat Aci nuqtadan biroz
yuqoriroq temperaturagacha qizdiriladi, keyin aw al 700°C gacha,
so‘ngra 550-600°C gacha, keyinchalik havoda sovitiladi. Sferoidlovchi
yumshatish tarkibida 0,65% dan ko‘proq uglerod boMgan ШХ15
markali sharikli podshipnikbop poMatlarni yumshatishda qoMlaniladi.
Rekristallizatsion yumshatish (6.3-rasm, 6-egri chiziq) sovuqlayin prokatlashda, cho‘zishda yoki shtamplashda metalining plastik deformatsiyasi
tufayli, paydo boMadigan qattiqlashgan qismi (naklep) ni yo‘qotish uchun
qoMlaniladi. Metalining sovuqlayin plastik deformatsiyasi tufayli mustahkamlanishiga puxtalash deyiladi. Sovuqlayin metallni prokatlashda,
shtamplashda, cho‘zishda uning donalari deformatsiyalanib, maydalanadi.
Bu metallning qattiqligini oshiradi, uning plastikligini kamaytirib, mo‘rt
qilib qo‘yadi. Puxtalanishning mohiyati ham shunda.
Rekristallizatsion yumshatishda poMat Aci nuqtadan past temperaturagacha (650-700°C) qizdiriladi, so‘ngra asta-sekin sovitiladi. Metall
650-700°C gacha qizdirilganda (rekristallizatsion yumshatish) atomlarning diffuzion qo‘zg‘aluvchanligini oshiradi va qattiq holatda ikkilamchi kristallizatsion jarayonlar (rekristallanish) sodir boMadi.
Deformatsiyalangan donalar chegaralarida yangi kristallanish markazlari paydo boMib, ular atrofida qaytadan panjara hosil boMadi.
Deformatsiyalangan eski donalar o‘rnida yangi teng o‘qli donalar o‘sib
chiqadi va deformatsiyalangan struktura toMa yo‘qoladi. Bunda metallning dastlabki strukturasi va xossalari tiklanadi.
108
Norm allash
PoMatni Ac3 va Acm kritik nuqtalardan 30-50°C temperaturagacha
ortiqroq qizdirib, ushbu temperaturada ushlab turish hamda tinch havoda sovitishga normallash deyiladi (6.4-rasm).
Normallashda ichki kuchlanishlar kamayadi, poMat qayta kristallanadi, payvand choklar, quyma va pokovkalarning yirik donali strukturasi maydalashadi. PoMatni normallash yumshatishga qaraganda ancha
qisqa termik ishlov berish-jarayoni hisoblanadi, shuning uchun u
unumlidir. Shuning uchun uglerodli va kam legirlangan poMatlar ko‘pincha yumshatilmay, normallanadi. PoMatdagi uglerod miqdori ortishi
bilan yumshatilgan va normallangan poMatlar orasidagi farq ortadi. Tarkibida 0,2% gacha uglerod boMgan poMatlarni normallash maqsadga
muvofiqdir. Tarkibida 0,3-0,4% uglerod boMgan poMatlarni normallanganda yumshatilishga qaraganda qattiqlik ortadi, buni e’tiborga olmoq
zarur. Shuning uchun yumshatishni har vaqt normallash bilan almashtirib boMmaydi. Normallashdan so‘ng qotishmalar mayda donali strukturaga ega boMadi va yumshatilgandagiga qaraganda birmuncha kattaroq
mustahkamlik va qattiqlikka ega boMadi. Yirik donali strukturani tuzatish, poMatning kesib ishlanuvchanligini hamda toblash oldidan, uning
strukturasini yaxshilash uchun normallashdan foydalaniladi.
6.3. Toblash va bo‘shatish
PoMatning qattiqligi, mustahkamligi va elastikligini oshirish uchun
toblashdan foydalaniladi. U poMatni faza o‘zgarishlardan yuqoriroq
temperaturagacha qizdirish, bu temperaturada ushlab turish, so‘ngra tez
sovitishdan iborat.
Austenit SE chizigMdan yuqori temperaturalarda ustuvordir (6.5-
rasm). Tez sovitilganda austenit parchalanadi. Agar sekin sovitilganda
(yumshatishda) perlit hosil boMsa, tez sovitilganda austenit mayda
donali ferrit-sementit aralashmasi ko‘rinishidagi yangi struktura hosil
boMadi. Sovitish tezligi qanchalik katta boMsa, donalar (donachalar)
shunchalik mayda boMib, uning strukturasi xossalari bo‘yicha perlitdan
keskin farq qiladi. Strukturaning hosil boMishi sovitilish tezligiga
bogMiq. Nisbatan sekinroq, masalan, havoda sovitilganda austenit sorbit
deb ataladigan strukturaga aylanadi. Moyda sovitilganda troostit hosil

bo‘ladi. Sorbit 600 dan 500°C gacha bo‘lgan temperatura intervalida

paydo boMadi. Undagi ferrit-sementit plastinkalari perlit plastinkalaridan maydaroq. Troostit sovitish jarayonining yanada pastroq temperaturalarida (500-200°C) hosil bo‘ladi. Troostitning ferrit-sementitli
plastinkalari sorbitnikidan yanada maydaroq. Troostit sorbitdan qattiqroq.
t ................
n m
1000