Методическое пособие для учителя 6 мет о диче ск ое пособие для учите
Yüklə 3,7 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
Cücərmə şəraiti. Toxumların cücərməsi üçün rütubət, hava və is- tilik lazımdır. çoxlu miqdarda hava tələb olunur. Ona görə bu toxumlar suyun içində cücərmir. Çəltik və pişikquyruğu kimi bitkilərin cücərmə üçün tələb olunan oksigeni suda həll olmuş şəkildə olan havadan da ala bilir. Bu səbəbdən onların toxumları suyun içində də cücərir. Toxumlar müəyyən temperatur şəraitində cücərir: məsələn, çov- dar, noxud və buğda bitkilərinin toxumları 3°C-yə qədər, əksər bitkilərin toxumları isə yalnız 10–15°C şəraitində cücərir. Cücərməzdən əvvəl toxumlar su udaraq şişir. No- Əksər çiçəkli bitkilərin toxumlarının cücərməsi üçün toxumları və daha yüksək temperatur 43. Toxumun cücərməsi · Bəs toxumların cücərməsi üçün hansı şərait lazımdır? · Hansı toxumlar cücərə bilir? A. Cinsiyyət hüceyrələrinin birləşməsi B. Yumurtalıqda əmələ gəlir C. Yumurtahüceyrə əmələ gətirir D. Spermatozoid əmələ gətirir E. Özünə oxşarları əmələ gətirir F. Toxumluqda əmələ gəlir 1. Çoxalma 2. Yumurtahüceyrə 3. Spermatozoidlər 4. Mayalanma 5. Toxumluqlar 6. Yumurtalıqlar Uyğunluğu müəyyən edin: 2. Təklif olunan terminlərdən bitkilərin çoxalma üsullarından biri haq- qında cümlə qurun: 3. Düzgün fikirləri seçin: 1) çoxalma zamanı bir və ya bir neçə valideyn iştirak edir. 2) Cinsiyyət hüceyrələri spermatozoid və yumurtahüceyrə adlanır. 3) Qeyri-cinsi çoxalma zamanı bir yeni orqanizm əmələ gəlir. 4) Bütün çoxhüceyrəli orqanizmlər cinsiyyətli yolla çoxalırlar. 5) Tumurcuqlanma yolu ilə həm birhüceyrəli, həm də çoxhüceyrəli orqanizmlər bölünə bilər. 6) Spor vasitəsilə göbələklər, mamırlar, yosunlar, şibyələr çoxala bilir. 7) Soğanaq, kökümsov, yumrular – şəklini dəyişmiş çoxalma orqanlarıdır. 8) Heyvanların cinsiyyət hüceyrələri cinsiyyət orqanlarında əmələ gəlir. cinsi çoxalma, qamet, spermi, yumurtahüceyrə, ziqot, mayalanma, rüşeym Qeyri-cinsi a) Tozcuq b) Yumurtahüceyrə c) Dişicik d) Spermi e) Yumurtacıq f) Tozluq g) Ağızcıq h) Sütuncuq 2) Çiçəyin “dişi” hissəsi 1) Çiçəyin “erkək” hissəsi Öyr Öyr e e ndikl rinizi ndikl rinizi edin edin e e t tbiq t tbiq e e 1. Çiçəyin “erkək” və “dişi” hissələrinə aid olan terminləri seçin. Onların nömrələrini xüsusi işarələrin altında yerləşdirin. O Oy yr r e e n n d d ii k k ll e e r rii n n iiz zi i y yo ox xll a ay y n n N N e e o oy yr r e e n nd d iin n ii z z Mayalanmış yumurtahüceyrə __ adlanır. Dişi- ciyin yumurtacığında __ yaranır. Spermilərlə mərkəzi və yumurtahüceyrənin birləşməsi __ adlanır. Rüşeym kisəsi Ziqot İkiqat mayalanma 1 Toxumların cücərməsi üçün lazım olan şərait. Məqsəd: toxumların cücərməsində suyun, temperaturun və havanın rolunun müəyyən edilməsi. Təchizat: xan) Hazırlıq: 1. Stəkanların hər birinə 10 ədəd balqabaq (və ya günəbaxan) toxumu qoyun. 2. Birinci stəkandakı toxumları susuz saxlayın. 3. İkinci stəkanı ağzına qədər su ilə doldurun. 4. Üçüncü stəkana toxumu isla- dacaq qədər su tökün. balqabaq (və ya günəba- toxumları, 3 ədəd stəkan. 5. Hər üç stəkanın ağzını şüşə ilə bağlayaraq 4 gün müddətində isti yerdə saxlayın. İşin gedişi: 1. 4 gündən sonra stəkanları götürün. 2. Təcrübənin nəticələrini təsvir edin. Nəticəni müzakirə edək: · Hansı stəkandakı toxumlar cücərəcək? Bunu necə izah etmək olar? 1-ci stəkan 2-ci stəkan 3-cü stəkan LAYİHƏ 3 3 125 124 ORQANİZMLƏRİN HƏYAT FƏALİYYƏTİ / Orqanizmlərdə maddələrin daşınması, İfrazat, çoxalma və inkişaf Bahar bayramında hər evdə səməni cücərdilir. İslanmış buğda to- xumlarının bir müddətdən sonra necə yamyaşıl cücərtiyə çevril- diyinin şahidi olmusunuz. Cücərmə şəraiti. Toxumların cücərməsi üçün rütubət, hava və is- tilik lazımdır. çoxlu miqdarda hava tələb olunur. Ona görə bu toxumlar suyun içində cücərmir. Çəltik və pişikquyruğu kimi bitkilərin cücərmə üçün tələb olunan oksigeni suda həll olmuş şəkildə olan havadan da ala bilir. Bu səbəbdən onların toxumları suyun içində də cücərir. Toxumlar müəyyən temperatur şəraitində cücərir: məsələn, çov- dar, noxud və buğda bitkilərinin toxumları 3°C-yə qədər, əksər bitkilərin toxumları isə yalnız 10–15°C şəraitində cücərir. Cücərməzdən əvvəl toxumlar su udaraq şişir. No- Əksər çiçəkli bitkilərin toxumlarının cücərməsi üçün toxumları və daha yüksək temperatur 43. Toxumun cücərməsi · Bəs toxumların cücərməsi üçün hansı şərait lazımdır? · Hansı toxumlar cücərə bilir? A. Cinsiyyət hüceyrələrinin birləşməsi B. Yumurtalıqda əmələ gəlir C. Yumurtahüceyrə əmələ gətirir D. Spermatozoid əmələ gətirir E. Özünə oxşarları əmələ gətirir F. Toxumluqda əmələ gəlir 1. Çoxalma 2. Yumurtahüceyrə 3. Spermatozoidlər 4. Mayalanma 5. Toxumluqlar 6. Yumurtalıqlar Uyğunluğu müəyyən edin: 2. Təklif olunan terminlərdən bitkilərin çoxalma üsullarından biri haq- qında cümlə qurun: 3. Düzgün fikirləri seçin: 1) çoxalma zamanı bir və ya bir neçə valideyn iştirak edir. 2) Cinsiyyət hüceyrələri spermatozoid və yumurtahüceyrə adlanır. 3) Qeyri-cinsi çoxalma zamanı bir yeni orqanizm əmələ gəlir. 4) Bütün çoxhüceyrəli orqanizmlər cinsiyyətli yolla çoxalırlar. 5) Tumurcuqlanma yolu ilə həm birhüceyrəli, həm də çoxhüceyrəli orqanizmlər bölünə bilər. 6) Spor vasitəsilə göbələklər, mamırlar, yosunlar, şibyələr çoxala bilir. 7) Soğanaq, kökümsov, yumrular – şəklini dəyişmiş çoxalma orqanlarıdır. 8) Heyvanların cinsiyyət hüceyrələri cinsiyyət orqanlarında əmələ gəlir. cinsi çoxalma, qamet, spermi, yumurtahüceyrə, ziqot, mayalanma, rüşeym Qeyri-cinsi a) Tozcuq b) Yumurtahüceyrə c) Dişicik d) Spermi e) Yumurtacıq f) Tozluq g) Ağızcıq h) Sütuncuq 2) Çiçəyin “dişi” hissəsi 1) Çiçəyin “erkək” hissəsi Öyr Öyr e e ndikl rinizi ndikl rinizi edin edin e e t tbiq t tbiq e e 1. Çiçəyin “erkək” və “dişi” hissələrinə aid olan terminləri seçin. Onların nömrələrini xüsusi işarələrin altında yerləşdirin. O Oy yr r e e n n d d ii k k ll e e r rii n n iiz zi i y yo ox xll a ay y n n N N e e o oy yr r e e n nd d iin n ii z z Mayalanmış yumurtahüceyrə __ adlanır. Dişi- ciyin yumurtacığında __ yaranır. Spermilərlə mərkəzi və yumurtahüceyrənin birləşməsi __ adlanır. Rüşeym kisəsi Ziqot İkiqat mayalanma 1 Toxumların cücərməsi üçün lazım olan şərait. Məqsəd: toxumların cücərməsində suyun, temperaturun və havanın rolunun müəyyən edilməsi. Təchizat: xan) Hazırlıq: 1. Stəkanların hər birinə 10 ədəd balqabaq (və ya günəbaxan) toxumu qoyun. 2. Birinci stəkandakı toxumları susuz saxlayın. 3. İkinci stəkanı ağzına qədər su ilə doldurun. 4. Üçüncü stəkana toxumu isla- dacaq qədər su tökün. balqabaq (və ya günəba- toxumları, 3 ədəd stəkan. 5. Hər üç stəkanın ağzını şüşə ilə bağlayaraq 4 gün müddətində isti yerdə saxlayın. İşin gedişi: 1. 4 gündən sonra stəkanları götürün. 2. Təcrübənin nəticələrini təsvir edin. Nəticəni müzakirə edək: · Hansı stəkandakı toxumlar cücərəcək? Bunu necə izah etmək olar? 1-ci stəkan 2-ci stəkan 3-cü stəkan LAYİHƏ 3 3 127 126 ORQANİZMLƏRİN HƏYAT FƏALİYYƏTİ / Orqanizmlərdə maddələrin daşınması, İfrazat, çoxalma və inkişaf 1. Lobya toxumunun cücərməsi zamanı baş verən hadisələrin ardıcıllığını göstərin: a) ləpə yarpaqlarının və tumurcuğa malik rüşeym gövdəciyin əmələ gəlməsi; b) yaşıl yarpaqcıqların əmələ gəlməsi; c) rüşeym kök- cüyünün əmələ gəlməsi; d) ləpə yarpaqlarının quruması; e) toxumun şişməsi. 2. Düzgün ifadələri seçin: A) Toxum cücərən zaman karbon qazını udur, oksigeni xaric edir. B) Toxum cücərən zaman rüşeym endospermin və ya ləpə yarpaqlarının ehtiyat qida maddəsi ilə qidalanır. C) Cücərmiş buğda toxumlarınin dadı şirintəhər olur. D) Bitki cücərtisi rüşeym hüceyrələrinin bölünməsi sayəsində əmələ gəlir. E) Xırda toxumlar daha yaxşı cücərir və iri cücərtilər əmələ gətirir. F) Quru toxumlar tənəffüs etmir. G) Toxumun cücərməsi üçün rütubət, hava və istilik lazımdır. H) Cücərtidə ilk dəfə rüşeym kökcüyü əmələ gəlir. O Oy yr r e e n n d d ii k k ll e e r rii n n iiz zi i y yo ox xll a ay y n n N N e e o oy yr r e e n nd d iin n ii z z Temperatur Hava Su Açar sözl e r xud toxumları öz çəkisi qədər, qarğıdalı toxumları öz çəkisinin ya- rısı, darı toxumları isə öz çəkisinin dörddəbiri qədər su udur. Bəzən uzun müddət saxladıqda və ya çox qurutduqda rüşeym zə- dələnir və belə toxumlar şişsə də, cücərmir. Rüşeymin zədələnməsi zərərvericilərin və kif göbələklərinin təsirindən də baş verə bilər. Deməli, toxumun cücərməsi üçün ilk növbədə onun rüşeymi zə- dələnməməlidir. Toxumun əkilmə dərinliyi. Toxumlar tərkibindəki ehtiyat qida maddələrin miqdarından və torpağın xüsusiyyətlərindən asılı olaraq müəyyən dərinlikdə əkilməlidir. Adətən, iri toxumları dərinə, kiçik toxumları isə torpağın səthinə daha yaxın əkirlər. Bə- zən çox dərinə əkilmiş toxumlar yaxşı tənəffüs edə bilmədiyindən cücərtilər məhv ola bilər. Amma toxumları torpağın səthinə çox yaxın da əkmək olmaz. Çünki ondan çıxan cücərtilər günəşin yan- dırıcı şüalarının təsirindən quruyur. Cücərtilərin qidalanması və böyüməsi. İnkişafının ilk dövr- lərində rüşeym endosperm hüceyrələrində və ya özündə toplanmış ehtiyat maddələrlə qidalanaraq böyüyür və cücərtiyə çevrilir. Rü- şeymin inkişafı onun hüceyrələrinin bölünməsi və böyüməsi hesa- bına gedir. Lobya toxumu cücərdikdə əvvəlcə toxum qabığı dağılır, sonra rüşeym kökcüyü inkişaf edərək özünü torpağa bərkidir. Toxumların cücərməsi üçün __, __ və __ lazımdır. Çəltik, pişikquyruğu kimi bitkilər __ içərisində cücərir. Cücərti İri yarpaqların yaranması Tumurcuqların yaranması Toxumdan yeni bitkinin inkişafı Çiçəkləmə Meyvənin yaranması Toxumun yetişməsi Toxumun yayılması Toxum Toxumun şişməsi Kökün yaranması Gövdənin yaranması Bundan sonra rüşeym gövdəciyi boy ataraq öz ləpəsini və xırda tumurcuğunu torpağın səthinə çıxarır. Tumurcuqdan lobyanın yar- paqlı yerüstü gövdəsi inkişaf edir. Noxud və bəzi başqa bitkilərin rü- şeym gövdəciyi zəif inkişaf etdiyi üçün onun ləpələri torpaqda qa- lır. Yerüstü zoğu isə rüşeymin xırda tumurcuğundan inkişaf edir. Torpağın üzərinə çıxan cücərtinin sonrakı inkişafı fotosintez hesa- bına gedir. Sxemi dəftərinizə köçürün və sual işarələrini uyğun gələn əvəz edin. açar sözlərlə Öyr Öyr e e ndikl rinizi ndikl rinizi edin edin e e t tbiq t tbiq e e Toxumların cücərməsi üçün lazım olan şərait ? ? ? İstilik Torpaq Vulkan Hava İldırım Su LAYİHƏ 3 3 127 126 ORQANİZMLƏRİN HƏYAT FƏALİYYƏTİ / Orqanizmlərdə maddələrin daşınması, İfrazat, çoxalma və inkişaf 1. Lobya toxumunun cücərməsi zamanı baş verən hadisələrin ardıcıllığını göstərin: a) ləpə yarpaqlarının və tumurcuğa malik rüşeym gövdəciyin əmələ gəlməsi; b) yaşıl yarpaqcıqların əmələ gəlməsi; c) rüşeym kök- cüyünün əmələ gəlməsi; d) ləpə yarpaqlarının quruması; e) toxumun şişməsi. 2. Düzgün ifadələri seçin: A) Toxum cücərən zaman karbon qazını udur, oksigeni xaric edir. B) Toxum cücərən zaman rüşeym endospermin və ya ləpə yarpaqlarının ehtiyat qida maddəsi ilə qidalanır. C) Cücərmiş buğda toxumlarınin dadı şirintəhər olur. D) Bitki cücərtisi rüşeym hüceyrələrinin bölünməsi sayəsində əmələ gəlir. E) Xırda toxumlar daha yaxşı cücərir və iri cücərtilər əmələ gətirir. F) Quru toxumlar tənəffüs etmir. G) Toxumun cücərməsi üçün rütubət, hava və istilik lazımdır. H) Cücərtidə ilk dəfə rüşeym kökcüyü əmələ gəlir. O Oy yr r e e n n d d ii k k ll e e r rii n n iiz zi i y yo ox xll a ay y n n N N e e o oy yr r e e n nd d iin n ii z z Temperatur Hava Su Açar sözl e r xud toxumları öz çəkisi qədər, qarğıdalı toxumları öz çəkisinin ya- rısı, darı toxumları isə öz çəkisinin dörddəbiri qədər su udur. Bəzən uzun müddət saxladıqda və ya çox qurutduqda rüşeym zə- dələnir və belə toxumlar şişsə də, cücərmir. Rüşeymin zədələnməsi zərərvericilərin və kif göbələklərinin təsirindən də baş verə bilər. Deməli, toxumun cücərməsi üçün ilk növbədə onun rüşeymi zə- dələnməməlidir. Toxumun əkilmə dərinliyi. Toxumlar tərkibindəki ehtiyat qida maddələrin miqdarından və torpağın xüsusiyyətlərindən asılı olaraq müəyyən dərinlikdə əkilməlidir. Adətən, iri toxumları dərinə, kiçik toxumları isə torpağın səthinə daha yaxın əkirlər. Bə- zən çox dərinə əkilmiş toxumlar yaxşı tənəffüs edə bilmədiyindən cücərtilər məhv ola bilər. Amma toxumları torpağın səthinə çox yaxın da əkmək olmaz. Çünki ondan çıxan cücərtilər günəşin yan- dırıcı şüalarının təsirindən quruyur. Cücərtilərin qidalanması və böyüməsi. İnkişafının ilk dövr- lərində rüşeym endosperm hüceyrələrində və ya özündə toplanmış ehtiyat maddələrlə qidalanaraq böyüyür və cücərtiyə çevrilir. Rü- şeymin inkişafı onun hüceyrələrinin bölünməsi və böyüməsi hesa- bına gedir. Lobya toxumu cücərdikdə əvvəlcə toxum qabığı dağılır, sonra rüşeym kökcüyü inkişaf edərək özünü torpağa bərkidir. Toxumların cücərməsi üçün __, __ və __ lazımdır. Çəltik, pişikquyruğu kimi bitkilər __ içərisində cücərir. Cücərti İri yarpaqların yaranması Tumurcuqların yaranması Toxumdan yeni bitkinin inkişafı Çiçəkləmə Meyvənin yaranması Toxumun yetişməsi Toxumun yayılması Toxum Toxumun şişməsi Kökün yaranması Gövdənin yaranması Bundan sonra rüşeym gövdəciyi boy ataraq öz ləpəsini və xırda tumurcuğunu torpağın səthinə çıxarır. Tumurcuqdan lobyanın yar- paqlı yerüstü gövdəsi inkişaf edir. Noxud və bəzi başqa bitkilərin rü- şeym gövdəciyi zəif inkişaf etdiyi üçün onun ləpələri torpaqda qa- lır. Yerüstü zoğu isə rüşeymin xırda tumurcuğundan inkişaf edir. Torpağın üzərinə çıxan cücərtinin sonrakı inkişafı fotosintez hesa- bına gedir. Sxemi dəftərinizə köçürün və sual işarələrini uyğun gələn əvəz edin. açar sözlərlə Öyr Öyr e e ndikl rinizi ndikl rinizi edin edin e e t tbiq t tbiq e e Toxumların cücərməsi üçün lazım olan şərait ? ? ? İstilik Torpaq Vulkan Hava İldırım Su LAYİHƏ 3 3 129 128 ORQANİZMLƏRİN HƏYAT FƏALİYYƏTİ / Orqanizmlərdə maddələrin daşınması, İfrazat, çoxalma və inkişaf Yeni orqanizmin inkişafı. Heyvanlarda mayalanmış yumur- tahüceyrə ana orqanizmində, bəzən isə ondan kənarda inkişaf edir. Yumurtahüceyrədə, adətən, yeni orqanizmin ilk dövrlərdə qidasını təmin edən ehtiyat qida maddəsi – sarılıq olur. Sürü- nənlərdə (kərtənkələ, timsah və tısbağalarda) və quşlarda yu- murtalar sarılıqla daha zəngindir. Heyvanlar, adətən, öz yumur- talarını onların inkişafı üçün əlverişli şəraiti olan yerlərə qoyur- lar. Məsələn, həşəratlar öz yumurtalarını yarpaqların, qönçə- lərin üzərinə, suyun, hətta peyinin içərisinə qoyurlar. Balıqlar və qurbağalar yumurtalarını (kürülərini) suya tökür. Sürü- nənlər isə yumurtalarını torpaq və ya quma basdırırlar. Yumurta xaricdən qabıqla mühafizə olunur. Ətraf mühitin temperaturu- nun təsiri ilə bu yumurtalarda balalar inkişaf edir. Məməlilərin (yumurtaqoyan və kisəli məməlilərdən başqa) rüşeymi dişinin xüsusi orqanı olan balalıqda inkişaf edir. Belə inkişaf bətndaxili inkişaf adlanır. Rüşeym bətn daxilində ətraf mühitin təsirindən daha etibarlı qorunur. Heyvanlarda fərdi inkişaf. Cinsi yolla çoxalan heyvanlarda fərdi inkişaf mayalanma ilə başlayır. Fərdi inkişafı şərti olaraq dövrlərə bölürlər: I. İlkin inkişaf dövrü II. Orqanizmin forma- laşması və böyüməsi dövrü; III. Yetkinlik və qocalıq dövrü. ; 44. Heyvanlarda böyümə və inkişaf · Bitkilərdə böyümə prosesi heyvanlardakından nə ilə fərqlənir? Ağaclar hər il yeni budaqlar əmələ gətirərək böyüyür. Kürüdən çıxan balıq sürfəsi körpəyə, o isə böyüyərək yetkin balığa çevrilir. I. İlkin inkişaf dövrü – inkişafın ilk dövrüdür. O, ziqotun bö- lünməsi ilə başlayır. Nəticədə çoxhüceyrəli rüşeym yaranır və sonrakı inkişafda onun hüceyrələrindən yeni orqanizmin to- xuma və orqanları meydana gəlir. 1 Düzgün ardıcıllığı müəyyən edin. · Bərpa etdiyiniz ardıcıllıq nəyi əks etdirir? II. Orqanizmin formalaşması və böyüməsi dövrü. Yumur- tadan çıxdıqdan və ya doğulduqdan sonra rüşeymdən sonrakı dövr başlayır. Onun ilk mərhələsi orqanizmin formalaşması və böyüməsidir. Bu dövrdə heyvanların inkişafı iki yolla – düzünə və ya dolayı yolla gedir. Düzünə inkişaf. nənlər, quşlar və məməlilər üçün səciyyəvidir. Əgər nəsil öz valideyninə oxşayırsa, lakin ondan kiçikölçülü olması ilə fərq- lənirsə, bu, düzünə inkişaf adlanır. Bu inkişafda sürfə mərhələsi olmur. Buğumayaqlıların bəzi nümayəndələri, sürü- Neştərçənin ilkin inkişaf dövrü Ziqot Parçalanma Çoxhüceyrəli rüşeym Rüşeymin böyüməsi və inkişafı Quşun fərdi inkişafı İlkin inkişaf dövrü Formalaşma və böyümə dövrü Yetkinlik və qocalıq dövrü Düzünə inkişaf LAYİHƏ 3 3 129 128 ORQANİZMLƏRİN HƏYAT FƏALİYYƏTİ / Orqanizmlərdə maddələrin daşınması, İfrazat, çoxalma və inkişaf Yeni orqanizmin inkişafı. Heyvanlarda mayalanmış yumur- tahüceyrə ana orqanizmində, bəzən isə ondan kənarda inkişaf edir. Yumurtahüceyrədə, adətən, yeni orqanizmin ilk dövrlərdə qidasını təmin edən ehtiyat qida maddəsi – sarılıq olur. Sürü- nənlərdə (kərtənkələ, timsah və tısbağalarda) və quşlarda yu- murtalar sarılıqla daha zəngindir. Heyvanlar, adətən, öz yumur- talarını onların inkişafı üçün əlverişli şəraiti olan yerlərə qoyur- lar. Məsələn, həşəratlar öz yumurtalarını yarpaqların, qönçə- lərin üzərinə, suyun, hətta peyinin içərisinə qoyurlar. Balıqlar və qurbağalar yumurtalarını (kürülərini) suya tökür. Sürü- nənlər isə yumurtalarını torpaq və ya quma basdırırlar. Yumurta xaricdən qabıqla mühafizə olunur. Ətraf mühitin temperaturu- nun təsiri ilə bu yumurtalarda balalar inkişaf edir. Məməlilərin (yumurtaqoyan və kisəli məməlilərdən başqa) rüşeymi dişinin xüsusi orqanı olan balalıqda inkişaf edir. Belə inkişaf bətndaxili inkişaf adlanır. Rüşeym bətn daxilində ətraf mühitin təsirindən daha etibarlı qorunur. Yüklə 3,7 Kb. Dostları ilə paylaş:
|