Методическое пособие для учителя 6 мет о диче ск ое пособие для учите

a
c
d
b
  LAYİHƏ

3
3
115
114
ORQANİZMLƏRİN  HƏYAT FƏALİYYƏTİ / 
Orqanizmlərdə maddələrin daşınması, İfrazat, çoxalma və inkişaf
Qeyri-cinsi  çoxalma  formaları.  Bu  çoxalmada  bir  valideyn 
iştirak edir və cinsi hüceyrələr – qametlər yaranmır. Bu səbəbdən 
yeni yaranan qız fərdlər ana fərdin əlamətlərini daşıyır. Qeyri-cinsi 
çoxalmanın bölünmə, spor, tumurcuqlanma, vegetativ çoxalma kimi 
formaları var. 
 Adi amöb, yaşıl evqlena kimi birhüceyrəlilər və bakteriyalar iki bə-
rabər hissəyə bölünmə yolu ilə, bir çox yosunlar, mamırlar, qıjıkimi-
lər, əksər göbələklər birhüceyrəli sporlarla, maya göbələyi və şirin-
sulu gölməçələrdə yaşayan hidra tumurcuqlanma yolu ilə çoxalır. 
Yayda  hidranın  bədənində  kiçik  qabarcıqlar  yaranır.  Onlar 
böyüyür, bədənin ucunda qollar və ağız boşluğu əmələ gəlir. Sonra 
ana orqanizmdən ayrılaraq müstəqil canlıya çevrilirlər.
Canlılar vaxtaşırı məhvə məruz qalsalar da, Yer üzərində daim mövcud-
durlar.
39. 
Qeyri-cinsi çoxalma
· Bu, nəyin sayəsində mümkün olur?
Quş 
mamırı
Hidra 
Qeyri-cinsi çoxalma
Bölünmə yolu ilə  
Sporla 
Tumurcuqlanma yolu ilə  
Vegetativ çoxalma. Bitkilər, bəzi heyvanlar və göbələklər bədən 
hissələri ilə də çoxala bilir. Belə çoxalma vegetativ çoxalma adlanır. 
Məsələn, hidranı və ya yastı qurdlardan olan planarinin bədənini 
bir neçə hissəyə bölsək, onun hər birindən yeni orqanizm inkişaf edə-
cək. Göbələklər yeni orqanizmə başlanğıc verən mitselinin bir və ya 
bir neçə hüceyrəsinin ayrılması yolu ilə çoxala bilir.
Adi amöb 
və yaşıl evqlena
Kif göbələyi
(mukor)
N
N e  e  o
oy
yr
r e e n
nd
d iin
n ii z
z
Yaşıl evqlenanın, maya göbələyinin, papaqlı göbələyin qeyri-cinsi çoxal-
masının mərhələlərini müvafiq qaydada düzün.
Öyr 
Öyr  e  e  ndikl  rinizi 
ndikl  rinizi 
edin
edin
e  e 
t  tbiq 
t  tbiq 
e  e 
Qeyri-cinsi çoxalma   /  Bölünmə   /  Spor  /  Tumurcuqlanma  /  V
egetativ 
1. Çoxalma formasına 
görə uyğunluğu müəyyən 
edin: 1) bakteriyalar, 
ibtidailər;  2) maya göbə-
ləkləri, hidra; 3) göbə-
ləklər, mamırlar, qıjılar
2.  Səhv  fikirləri  müəyyən  edin:  1)  Çoxalma  bütün  canlı  orqanizmlərin 
xarakterik  xüsusiyyətidir.  2)  Çiçək  –  vegetativ  orqandır.  3)  Qeyri-cinsi 
çoxalma  zamanı  yeni  cinsiyyət  hüceyrələri  əmələ  gəlir  və  onların 
birləşməsi baş verir. 4) Tumurcuqlanma qeyri-cinsi çoxalma formasıdır. 
5) Spor qeyri-cinsi çoxalmanın xüsusi törəməsi olub bir neçə hüceyrədən 
ibarətdir.
O
Oy
yr
r e e n
n d
d ii k
k ll e e r
rii n
n iiz
zi 
i  y
yo
ox
xll a
ay
y n
n
__ çoxalmanın __,  __, __, __ çoxalma formaları var. 
1
2
3
4
5
6
7
8
9 
10
Yaşıl evqlena
№
Maya göbələyi
№
Papaqlı göbələk
№
a. Ana orqanizm böyüyərək iki hissəyə 
bölünür və nəticədə qız fərdlər yaranır.
b. Ana orqanizmdə kiçik qabarcıq – tumurcuq 
əmələ gəlir.
c. Spor əlverişsiz mühit şəraitinə dözümlü 
qalın qılafa malik olur. 
a
c
b
Şəkildəki 
uyğunsuzluğu 
müəyyənləş-
dirdikdən 
sonra səhvləri 
izah edin.
a
b
  LAYİHƏ

3
3
115
114
ORQANİZMLƏRİN  HƏYAT FƏALİYYƏTİ / 
Orqanizmlərdə maddələrin daşınması, İfrazat, çoxalma və inkişaf
Qeyri-cinsi  çoxalma  formaları.  Bu  çoxalmada  bir  valideyn 
iştirak edir və cinsi hüceyrələr – qametlər yaranmır. Bu səbəbdən 
yeni yaranan qız fərdlər ana fərdin əlamətlərini daşıyır. Qeyri-cinsi 
çoxalmanın bölünmə, spor, tumurcuqlanma, vegetativ çoxalma kimi 
formaları var. 
 Adi amöb, yaşıl evqlena kimi birhüceyrəlilər və bakteriyalar iki bə-
rabər hissəyə bölünmə yolu ilə, bir çox yosunlar, mamırlar, qıjıkimi-
lər, əksər göbələklər birhüceyrəli sporlarla, maya göbələyi və şirin-
sulu gölməçələrdə yaşayan hidra tumurcuqlanma yolu ilə çoxalır. 
Yayda  hidranın  bədənində  kiçik  qabarcıqlar  yaranır.  Onlar 
böyüyür, bədənin ucunda qollar və ağız boşluğu əmələ gəlir. Sonra 
ana orqanizmdən ayrılaraq müstəqil canlıya çevrilirlər.
Canlılar vaxtaşırı məhvə məruz qalsalar da, Yer üzərində daim mövcud-
durlar.
39. 
Qeyri-cinsi çoxalma
· Bu, nəyin sayəsində mümkün olur?
Quş 
mamırı
Hidra 
Qeyri-cinsi çoxalma
Bölünmə yolu ilə  
Sporla 
Tumurcuqlanma yolu ilə  
Vegetativ çoxalma. Bitkilər, bəzi heyvanlar və göbələklər bədən 
hissələri ilə də çoxala bilir. Belə çoxalma vegetativ çoxalma adlanır. 
Məsələn, hidranı və ya yastı qurdlardan olan planarinin bədənini 
bir neçə hissəyə bölsək, onun hər birindən yeni orqanizm inkişaf edə-
cək. Göbələklər yeni orqanizmə başlanğıc verən mitselinin bir və ya 
bir neçə hüceyrəsinin ayrılması yolu ilə çoxala bilir.
Adi amöb 
və yaşıl evqlena
Kif göbələyi
(mukor)
N
N e  e  o
oy
yr
r e e n
nd
d iin
n ii z
z
Yaşıl evqlenanın, maya göbələyinin, papaqlı göbələyin qeyri-cinsi çoxal-
masının mərhələlərini müvafiq qaydada düzün.
Öyr 
Öyr  e  e  ndikl  rinizi 
ndikl  rinizi 
edin
edin
e  e 
t  tbiq 
t  tbiq 
e  e 
Qeyri-cinsi çoxalma   /  Bölünmə   /  Spor  /  Tumurcuqlanma  /  V
egetativ 
1. Çoxalma formasına 
görə uyğunluğu müəyyən 
edin: 1) bakteriyalar, 
ibtidailər;  2) maya göbə-
ləkləri, hidra; 3) göbə-
ləklər, mamırlar, qıjılar
2.  Səhv  fikirləri  müəyyən  edin:  1)  Çoxalma  bütün  canlı  orqanizmlərin 
xarakterik  xüsusiyyətidir.  2)  Çiçək  –  vegetativ  orqandır.  3)  Qeyri-cinsi 
çoxalma  zamanı  yeni  cinsiyyət  hüceyrələri  əmələ  gəlir  və  onların 
birləşməsi baş verir. 4) Tumurcuqlanma qeyri-cinsi çoxalma formasıdır. 
5) Spor qeyri-cinsi çoxalmanın xüsusi törəməsi olub bir neçə hüceyrədən 
ibarətdir.
O
Oy
yr
r e e n
n d
d ii k
k ll e e r
rii n
n iiz
zi 
i  y
yo
ox
xll a
ay
y n
n
__ çoxalmanın __,  __, __, __ çoxalma formaları var. 
1
2
3
4
5
6
7
8
9 
10
Yaşıl evqlena
№
Maya göbələyi
№
Papaqlı göbələk
№
a. Ana orqanizm böyüyərək iki hissəyə 
bölünür və nəticədə qız fərdlər yaranır.
b. Ana orqanizmdə kiçik qabarcıq – tumurcuq 
əmələ gəlir.
c. Spor əlverişsiz mühit şəraitinə dözümlü 
qalın qılafa malik olur. 
a
c
b
Şəkildəki 
uyğunsuzluğu 
müəyyənləş-
dirdikdən 
sonra səhvləri 
izah edin.
a
b
  LAYİHƏ

Vegetativ çoxalma. Təbiətdə geniş yayılmış çoxalma formasıdır. La-
kin insanlar kənd təsərrüfatı və dekorativ bitkilərin artırılmasında bu 
üsuldan daha çox istifadə edirlər. Çiçəkli bitkilərdə vegetativ çoxal-
maya çiliklə (kök, gövdə və yarpaq çilikləri), bığcıqlarla, kök pöhrələri 
və  bicləri,  şəklini  dəyişmiş  zoğ  və  köklərlə,  calaq  vasitəsilə  çoxalma 
aiddir.
Laboratoriya işi. Yarpaq çilikləri vasitəsilə otaq bitkilərinin çoxaldılması.
Təchizat: uzambar bənövşəsi, içərisində nəm torpaq olan dibçək, qayçı, 
bir stəkan su, bitkini örtmək üçün stəkan, rezin əlcək.
İşin gedişi: 1. Ehtiyatla uzambar bənövşəsindən yarpaq kəsin. 2. Dib-
çəkdəki torpaqda çökəklik düzəldin. 3. Yarpaq çiliyini çökəklikdə yer-
ləşdirin və torpaqla örtün. 4. Bir az sulayın. 5. Çiliyin üzərini stəkanla 
örtün.
40. 
Çiçəkli bitkilərdə vegetativ çoxalma
Bir yay səhəri Fərhad baba bağda əkdiyi ağac və kollara baxırdı. Ha-
sarın kənarında bitən qarağat kollarını nəzərdən keçirərək onları 
çoxaltmağı və bağın digər sahələrində də əkməyi qərara aldı. 
· Sizcə, Fərhad baba onu necə çoxalda bilər?
Çiliklə çoxalma. Çilik – bitkilərin vegetativ orqanının kiçik parça-
sıdır.   Kök və gövdə çilikləri ilə bir çox ağac, kol bitkilərini artırmaq 
mümkündür. Yazda cavan zoğlar götürülür və onlar münbit torpağa 
və ya nəm quma əkilir (məsələn: qarağat, qızılgül, ətirşah). Bitkiləri 
yarpaq  çilikləri  ilə  də  çoxaltmaq  mümkündür. Yarpaqda  olan    əlavə 
tumurcuqlardan bitkinin yerüstü gövdəsi yaranır. 
Quşarmudu, ağcaqovaq, yasəmən, moruq və s. ağac və kol bitkiləri-
nin köklərində əlavə tumurcuqlardan kök pöhrələri əmələ gəlir. 
Şəklini  dəyişmiş  orqanlarla  çoxalma.  Bitkilər  gövdə  yumrusu
(kartof, topinambur), kökümsovlar (çayır, ayrıqotu), soğanaq (soğan, 
 
sarımsaq), soğanaqlı yumrular (qladi-
olus, zəfəran) və bığcıqlarla (çiyələk, 
qaymaqçiçəyi)  çoxala bilir.
Basdırmaqələmlə  çoxaltma.  Vege-
tativ çoxalmada bəzən basdırmaqələm 
(firqəndə) üsulundan da istifadə edilir. 
Basdırmaqələm  bitkidən  ayrılmadan 
kök  verməsi  üçün  yerə  basdırılmış 
xüsusi zoğlardan ibarətdir. Bu zaman 
bitkinin budağını əyərək üfüqi surətdə 
torpağa basdırırlar.
Vegetativ çoxalma zamanı ana bitkinin əlamətləri saxlanıldığı üçün 
bağçılıqda geniş istifadə edilir və qiymətli əlamətlər olduğu kimi nə-
sildən-nəslə ötürülür. Toxumla çoxaltdıqda, adətən, belə əlamət sax-
lanılmır və nəticədə cır bitki yaranır. Vegetativ çoxalma yolu ilə daha 
qısa vaxt ərzində yeni bitki yetişdirilə bilir.
Calaqla çoxaltma. Bitkinin bir hissəsinin başqa 
bir bitkinin hissəsi ilə birləşdirilməsi calaq adlanır. 
Bu  zaman  kökü  torpaqda  olan  bitki  (adətən,  cır 
bitki olur) calaqaltı, qələm götürülən bitki hissəsi 
isə calaqüstü adlanır. Sadə calaqda calaqüstü və ca-
laqaltı eyni yoğunluqda olur. Bu hissələrin   kəsik 
səthləri bir-birinin üzərini tamamilə örtür. Sonra 
onlar  sarğı  ilə  möhkəm  bağlanır.  Sadə  calağı, 
adətən,  yazda  aparırlar.  Göz  calağında  isə  calaq-
altının  üzərində  T-şəkilli  kəsik  aparılır,  buraya 
azca  oduncaq  hissəsinə  malik  tumurcuq  yerləşdi-
rilir.  Meyvə  ağaclarının  əksəriyyətini  calaqla 
çoxaltmaq mümkündür.
Vegetativ çoxalmanın təbiətdə əhəmiyyəti. Bit-
kilərdə bəzi hallarda toxumla çoxalma çətinlik tö-
rədir. Məsələn, çiyələk kölgəli yerlərdə çiçək açmır 
və toxum və meyvə əmələ gətirmir. Bu şəraitdə o, 
əsasən  vegetativ  çoxalır.  Vegetativ  çoxalma  nə-
ticəsində  orqanizmlər  tez  yayılır  və  yeni  yaşayış 
mühitini tuta bilirlər.
Çiliklə çoxalma
Yarpaq 
çiliyi
Gövdə 
çiliyi
Kök 
çiliyi
Basdırmaqələm üsulu
Calaq üsulları
Yarma 
calağı
Sadə
calaq
Göz 
calağı
3
3
117
116
ORQANİZMLƏRİN  HƏYAT FƏALİYYƏTİ / 
Orqanizmlərdə maddələrin daşınması, İfrazat, çoxalma və inkişaf
Georginin (soğangülü) 
kök yumrusu
İnciçiçəyinin 
kökümsovu 
Çiyələyin bığcığı
Kartofun
gövdə 
yumrusu 
Zanbağın
soğanağı  
Şəklini dəyişmiş orqanlar
  LAYİHƏ

Vegetativ çoxalma. Təbiətdə geniş yayılmış çoxalma formasıdır. La-
kin insanlar kənd təsərrüfatı və dekorativ bitkilərin artırılmasında bu 
üsuldan daha çox istifadə edirlər. Çiçəkli bitkilərdə vegetativ çoxal-
maya çiliklə (kök, gövdə və yarpaq çilikləri), bığcıqlarla, kök pöhrələri 
və  bicləri,  şəklini  dəyişmiş  zoğ  və  köklərlə,  calaq  vasitəsilə  çoxalma 
aiddir.
Laboratoriya işi. Yarpaq çilikləri vasitəsilə otaq bitkilərinin çoxaldılması.
Təchizat: uzambar bənövşəsi, içərisində nəm torpaq olan dibçək, qayçı, 
bir stəkan su, bitkini örtmək üçün stəkan, rezin əlcək.
İşin gedişi: 1. Ehtiyatla uzambar bənövşəsindən yarpaq kəsin. 2. Dib-
çəkdəki torpaqda çökəklik düzəldin. 3. Yarpaq çiliyini çökəklikdə yer-
ləşdirin və torpaqla örtün. 4. Bir az sulayın. 5. Çiliyin üzərini stəkanla 
örtün.
40. 
Çiçəkli bitkilərdə vegetativ çoxalma
Bir yay səhəri Fərhad baba bağda əkdiyi ağac və kollara baxırdı. Ha-
sarın kənarında bitən qarağat kollarını nəzərdən keçirərək onları 
çoxaltmağı və bağın digər sahələrində də əkməyi qərara aldı. 
· Sizcə, Fərhad baba onu necə çoxalda bilər?
Çiliklə çoxalma. Çilik – bitkilərin vegetativ orqanının kiçik parça-
sıdır.   Kök və gövdə çilikləri ilə bir çox ağac, kol bitkilərini artırmaq 
mümkündür. Yazda cavan zoğlar götürülür və onlar münbit torpağa 
və ya nəm quma əkilir (məsələn: qarağat, qızılgül, ətirşah). Bitkiləri 
yarpaq  çilikləri  ilə  də  çoxaltmaq  mümkündür. Yarpaqda  olan    əlavə 
tumurcuqlardan bitkinin yerüstü gövdəsi yaranır. 
Quşarmudu, ağcaqovaq, yasəmən, moruq və s. ağac və kol bitkiləri-
nin köklərində əlavə tumurcuqlardan kök pöhrələri əmələ gəlir. 
Şəklini  dəyişmiş  orqanlarla  çoxalma.  Bitkilər  gövdə  yumrusu
(kartof, topinambur), kökümsovlar (çayır, ayrıqotu), soğanaq (soğan, 
 
sarımsaq), soğanaqlı yumrular (qladi-
olus, zəfəran) və bığcıqlarla (çiyələk, 
qaymaqçiçəyi)  çoxala bilir.
Basdırmaqələmlə  çoxaltma.  Vege-
tativ çoxalmada bəzən basdırmaqələm 
(firqəndə) üsulundan da istifadə edilir. 
Basdırmaqələm  bitkidən  ayrılmadan 
kök  verməsi  üçün  yerə  basdırılmış 
xüsusi zoğlardan ibarətdir. Bu zaman 
bitkinin budağını əyərək üfüqi surətdə 
torpağa basdırırlar.
Vegetativ çoxalma zamanı ana bitkinin əlamətləri saxlanıldığı üçün 
bağçılıqda geniş istifadə edilir və qiymətli əlamətlər olduğu kimi nə-
sildən-nəslə ötürülür. Toxumla çoxaltdıqda, adətən, belə əlamət sax-
lanılmır və nəticədə cır bitki yaranır. Vegetativ çoxalma yolu ilə daha 
qısa vaxt ərzində yeni bitki yetişdirilə bilir.
Calaqla çoxaltma. Bitkinin bir hissəsinin başqa 
bir bitkinin hissəsi ilə birləşdirilməsi calaq adlanır. 
Bu  zaman  kökü  torpaqda  olan  bitki  (adətən,  cır 
bitki olur) calaqaltı, qələm götürülən bitki hissəsi 
isə calaqüstü adlanır. Sadə calaqda calaqüstü və ca-
laqaltı eyni yoğunluqda olur. Bu hissələrin   kəsik 
səthləri bir-birinin üzərini tamamilə örtür. Sonra 
onlar  sarğı  ilə  möhkəm  bağlanır.  Sadə  calağı, 
adətən,  yazda  aparırlar.  Göz  calağında  isə  calaq-
altının  üzərində  T-şəkilli  kəsik  aparılır,  buraya 
azca  oduncaq  hissəsinə  malik  tumurcuq  yerləşdi-
rilir.  Meyvə  ağaclarının  əksəriyyətini  calaqla 
çoxaltmaq mümkündür.
Vegetativ çoxalmanın təbiətdə əhəmiyyəti. Bit-
kilərdə bəzi hallarda toxumla çoxalma çətinlik tö-
rədir. Məsələn, çiyələk kölgəli yerlərdə çiçək açmır 
və toxum və meyvə əmələ gətirmir. Bu şəraitdə o, 
əsasən  vegetativ  çoxalır.  Vegetativ  çoxalma  nə-
ticəsində  orqanizmlər  tez  yayılır  və  yeni  yaşayış 
mühitini tuta bilirlər.
Çiliklə çoxalma
Yarpaq 
çiliyi
Gövdə 
çiliyi
Kök 
çiliyi
Basdırmaqələm üsulu
Calaq üsulları
Yarma 
calağı
Sadə
calaq
Göz 
calağı
3
3
117
116
ORQANİZMLƏRİN  HƏYAT FƏALİYYƏTİ / 
Orqanizmlərdə maddələrin daşınması, İfrazat, çoxalma və inkişaf
Georginin (soğangülü) 
kök yumrusu
İnciçiçəyinin 
kökümsovu 
Çiyələyin bığcığı
Kartofun
gövdə 
yumrusu 
Zanbağın
soğanağı  
Şəklini dəyişmiş orqanlar
  LAYİHƏ

1
3
3
119
118
ORQANİZMLƏRİN  HƏYAT FƏALİYYƏTİ / 
Orqanizmlərdə maddələrin daşınması, İfrazat, çoxalma və inkişaf
Cədvəli dəftərinizdə çəkin və vegetativ çoxalma üsuluna uyğun bitki-
lərin adlarını sağ sütunda qeyd edin. 
Bitkilərin vegetativ çoxalması üsulu
Bitkinin adı
Yarpaq
Kök
Zoğun yeraltı şəkildəyişmələri
Yarpaq çilikləri
Kök çilikləri
1. Kökümsov
2. Gövdə yumrusu
3. Soğanaq
Zoğun yerüstü hissələri
1. Zoğ çilikləri
2. Bığcıqlar
Öyr 
Öyr  e  e  ndikl  rinizi 
ndikl  rinizi 
edin
edin
e  e 
t  tbiq 
t  tbiq 
e  e 
2. Bitkilər 
çoxalmanın hansı 
formaları ilə 
çoxaldılır? Nəzərə 
alın ki, bir bitki bir 
neçə formada 
çoxaldıla bilər, 
məsələn: 
vegetativ 
1– C, D, E
1. Alma  
2. Kartof  
3. Qarağat 
4. Soğan 
5. Sarımsaq 
6. Moruq 
7. Qovaq  
8. Ayrıqotu 
9. İnciçiçəyi  
10. Meşə çiyələyi  
11. Qızılgül 
12. Gavalı 
13. Qarğasoğanı 
A.
B. 
C. 
D.
E. 
 
Sürünən zoğlar
Zoğun yeraltı 
şəkildəyişmələri 
Kök pöhrələri
 Qələmlər  
Calaq
N
N e  e  o
oy
yr
r e e n
nd
d iin
n ii z
z
1. Şəkildə vegetativ çoxalmanın 
hansı formaları göstərilmişdir? 
Bu çoxalmanın hər iki formasının 
oxşar və fərqli cəhətlərini gös-
tərin (Venn diaqramı vasitəsilə).
O
Oy
yr
r e e n
n d
d ii k
k ll e e r
rii n
n iiz
zi 
i  y
yo
ox
xll a
ay
y n
n
Kök  çilikləri  vasitəsilə  çoxalma  __  aiddir.  Bitkinin  bir 
hissəsinin başqa bir bitkinin hissəsi ilə birləşdirilməsi  __ 
adlanır.
Calaq
Vegetativ çoxalma
Açar sözl e r
Çiçəkli bitkilərdə t
 Çiçəkli bitkilərdə mayalanma pro-
sesinin getməsi üçün erkəkciklərdə yaranan tozcuqlar mütləq dişi-
ciyin  ağızcığına  düşməlidir.  Çiçəkli  bitkilərdə  erkəkciyin  toz-
cuğunun dişicik ağızcığına düşməsi prosesi tozlanma adlanır.  
ozlanma.
Öz-özünə tozlanma. Bir çiçəkdə olan erkəkcik tozcuğunun hə-
min çiçəkdəki dişicik ağızcığına düşməsi prosesi öz-özünə tozlanma 
adlanır. Öz-özünə tozlanan bitkilərdə həm dişiciyi, həm də erkək-
ciyi olan ikicinsli çiçəklər olur. Bu bitkilərin çiçəklərində erkəkcik 
və dişiciklərin yetişməsi eyni vaxtda baş verir. Erkəkciklər, adətən 
dişicikdən yuxarıda yerləşir. Öz-özünə tozlanan bitkilərin çiçəkləri  
əsasən  ətirsiz,  görkəmsiz  və  nektarsız  olur.  Buğda,  arpa,  darı, 
 
41. 
Tozlanma  
Geniş sahəli bağlarda ağacların çiçəkləməsi dövründə arı pətək-
lərinin qoyulması məsləhət görülür.
· Nə üçün arı, kəpənək və milçəklər çiçəklərə qonurlar?
· Bu zaman hansı proses baş verir?
Belə bir təcrübə  aparılmışdır. Noxud və alma 
bitkilərinin hələ açılmamış çiçəklərini tənzif 
torbacıqlarla örtmüşlər. Çiçəkləmə döv-
ründən sonra noxudun meyvəsi əmələ gəlsə 
də, almada müşahidə edilməmişdir. 
· Bunun səbəbi nədir? 
·  Verilmiş  sxemə  görə,  noxud  və  almanın 
çiçəklərini müəyyən edin.
· Onlarda tozlanma necə baş verir?
Təcrübə ilə tanış olub suallara cavab verin.
Öz-özünə tozlanma
(sxem)
çəltik,  vələmir,  noxud  kimi  öz-özünə  tozla-
nan  bitkilərdə  tozlanma  çiçək  açılmazdan   
əvvəl – qapalı çiçəkdə gedir. Pambıq, kənaf, 
kətanda isə tozlanma çiçək açıldıqdan sonra 
baş verir.
Çarpaz  tozlanma.  Bir  çiçəyin  erkəkcik 
tozcuğunun  digər  çiçəyin  dişiciyinin  ağız-
cığına  düşməsinə  çarpaz  tozlanma  deyilir. 
Bu tozlanmaya təbiətdə daha çox rast gəlinir. 
Belə  bitkilərdə  dişicik  və  erkəkcik  əksər 
hallarda müxtəlif vaxtlarda yetişir, dişicik, 
a
b
,
  LAYİHƏ

1
3
3
119
118
ORQANİZMLƏRİN  HƏYAT FƏALİYYƏTİ / 
Orqanizmlərdə maddələrin daşınması, İfrazat, çoxalma və inkişaf
Cədvəli dəftərinizdə çəkin və vegetativ çoxalma üsuluna uyğun bitki-
lərin adlarını sağ sütunda qeyd edin. 
Bitkilərin vegetativ çoxalması üsulu
Bitkinin adı
Yarpaq
Kök
Zoğun yeraltı şəkildəyişmələri
Yarpaq çilikləri
Kök çilikləri
1. Kökümsov
2. Gövdə yumrusu
3. Soğanaq
Zoğun yerüstü hissələri
1. Zoğ çilikləri
2. Bığcıqlar
Öyr 
Öyr  e  e  ndikl  rinizi 
ndikl  rinizi 
edin
edin
e  e 
t  tbiq 
t  tbiq 
e  e 
2. Bitkilər 
çoxalmanın hansı 
formaları ilə 
çoxaldılır? Nəzərə 
alın ki, bir bitki bir 
neçə formada 
çoxaldıla bilər, 
məsələn: 
vegetativ 
1– C, D, E
1. Alma  
2. Kartof  
3. Qarağat 
4. Soğan 
5. Sarımsaq 
6. Moruq 
7. Qovaq  
8. Ayrıqotu 
9. İnciçiçəyi  
10. Meşə çiyələyi  
11. Qızılgül 
12. Gavalı 
13. Qarğasoğanı 
A.
B. 
C. 
D.
E. 
 
Sürünən zoğlar
Zoğun yeraltı 
şəkildəyişmələri 
Kök pöhrələri
 Qələmlər  
Calaq