Методическое пособие для учителя 6 мет о диче ск ое пособие для учите

N
N e  e  o
oy
yr
r e e n
nd
d iin
n ii z
z
1. Şəkildə vegetativ çoxalmanın 
hansı formaları göstərilmişdir? 
Bu çoxalmanın hər iki formasının 
oxşar və fərqli cəhətlərini gös-
tərin (Venn diaqramı vasitəsilə).
O
Oy
yr
r e e n
n d
d ii k
k ll e e r
rii n
n iiz
zi 
i  y
yo
ox
xll a
ay
y n
n
Kök  çilikləri  vasitəsilə  çoxalma  __  aiddir.  Bitkinin  bir 
hissəsinin başqa bir bitkinin hissəsi ilə birləşdirilməsi  __ 
adlanır.
Calaq
Vegetativ çoxalma
Açar sözl e r
Çiçəkli bitkilərdə t
 Çiçəkli bitkilərdə mayalanma pro-
sesinin getməsi üçün erkəkciklərdə yaranan tozcuqlar mütləq dişi-
ciyin  ağızcığına  düşməlidir.  Çiçəkli  bitkilərdə  erkəkciyin  toz-
cuğunun dişicik ağızcığına düşməsi prosesi tozlanma adlanır.  
ozlanma.
Öz-özünə tozlanma. Bir çiçəkdə olan erkəkcik tozcuğunun hə-
min çiçəkdəki dişicik ağızcığına düşməsi prosesi öz-özünə tozlanma 
adlanır. Öz-özünə tozlanan bitkilərdə həm dişiciyi, həm də erkək-
ciyi olan ikicinsli çiçəklər olur. Bu bitkilərin çiçəklərində erkəkcik 
və dişiciklərin yetişməsi eyni vaxtda baş verir. Erkəkciklər, adətən 
dişicikdən yuxarıda yerləşir. Öz-özünə tozlanan bitkilərin çiçəkləri  
əsasən  ətirsiz,  görkəmsiz  və  nektarsız  olur.  Buğda,  arpa,  darı, 
 
41. 
Tozlanma  
Geniş sahəli bağlarda ağacların çiçəkləməsi dövründə arı pətək-
lərinin qoyulması məsləhət görülür.
· Nə üçün arı, kəpənək və milçəklər çiçəklərə qonurlar?
· Bu zaman hansı proses baş verir?
Belə bir təcrübə  aparılmışdır. Noxud və alma 
bitkilərinin hələ açılmamış çiçəklərini tənzif 
torbacıqlarla örtmüşlər. Çiçəkləmə döv-
ründən sonra noxudun meyvəsi əmələ gəlsə 
də, almada müşahidə edilməmişdir. 
· Bunun səbəbi nədir? 
·  Verilmiş  sxemə  görə,  noxud  və  almanın 
çiçəklərini müəyyən edin.
· Onlarda tozlanma necə baş verir?
Təcrübə ilə tanış olub suallara cavab verin.
Öz-özünə tozlanma
(sxem)
çəltik,  vələmir,  noxud  kimi  öz-özünə  tozla-
nan  bitkilərdə  tozlanma  çiçək  açılmazdan   
əvvəl – qapalı çiçəkdə gedir. Pambıq, kənaf, 
kətanda isə tozlanma çiçək açıldıqdan sonra 
baş verir.
Çarpaz  tozlanma.  Bir  çiçəyin  erkəkcik 
tozcuğunun  digər  çiçəyin  dişiciyinin  ağız-
cığına  düşməsinə  çarpaz  tozlanma  deyilir. 
Bu tozlanmaya təbiətdə daha çox rast gəlinir. 
Belə  bitkilərdə  dişicik  və  erkəkcik  əksər 
hallarda müxtəlif vaxtlarda yetişir, dişicik, 
a
b
,
  LAYİHƏ

3
3
121
120
ORQANİZMLƏRİN  HƏYAT FƏALİYYƏTİ / 
Orqanizmlərdə maddələrin daşınması, İfrazat, çoxalma və inkişaf
adətən,  erkəkcikdən  yuxarıda  yerləşir. 
Çarpaz  tozlanmanın  bir  neçə  formasını 
ayırırlar: 
1.  Küləklə  tozlanma. 
əlvan çiçəkyanlığı olmur. Çiçəklər ətir-
siz,  görkəmsiz  və  nektarsız  olur.  Bu 
üsulla tozlanan bitkilərin erkəkcik sap-
ları, adətən, uzun olur. Zəif küləkdən on-
Belə  bitkilərin 
Bilirsinizmi? 
Bilirsinizmi? 
Quşlar vasitəsilə tozlanma. Tropik bitkilərin bəziləri əsasən kolibri, 
balsoran, bəzi tutuquşular tərəfindən tozlandırılır. Kolibrilərin dim-
dikləri uzanaraq boru şəklini almış və nektar sormağa uyğunlaşmışdır.
Məməli heyvanlarla tozlanma.  Bəzi gəmiricilər, kenqurular, opossum 
və  yarasalar  çiçəklərin  nektarını  içərkən  bitkilərin  tozlanmasında 
iştirak edirlər.
 Uyğunluğu müəyyən edin:
1. Kiçik, görkəmsiz çiçəklər və yaxşı inkişaf 
etməmiş çiçəkyanlığına malikdir.
2. Çiçəklərində nektar olur.
3. Tozcuq iridir, səthində çıxıntılar var.
4. Tozcuqları quru və kiçik  olur.
5. Çiçəklərinin güclü ətri olur.
6. Çiçəklərində nektar  olmur.
7. Çiçəkləri iri olub  əlvan çiçəkyanlığına malik-
dir.
8. Çiçəkləri ətirsiz olur. 
9. Kiçik çiçəklər  iri çiçək qruplarında 
toplanmışdır.
10. Bitkilər qrup halında bitir.
A. 
B.
C. 
Həşəratla tozlanan 
bitkilər
 Küləklə tozlanan 
bitkilər
Öz-özünə tozlanan 
bitkilər
Öyr 
Öyr  e  e  ndikl  rinizi 
ndikl  rinizi 
edin
edin
e  e 
t  tbiq 
t  tbiq 
e  e 
N
N e  e  o
oy
yr
r e e n
nd
d iin
n ii z
z
1.  Suallara  cavab  verin:  a)  Nə  üçün  qızılağac  və  fındıq  kimi  bitkilərin 
əvvəlcə çiçəkləri, sonra isə yarpaqları əmələ gəlir? b) Niyə gecə çiçək açan 
bitkilərin çiçək tacı ağ və ya sarı rəngdə olur? c) Nə üçün çiçəkdə nektar 
damcı şəklində, az miqdarda ayrılır? (quşlar tərəfindən tozlandırılan bəzi 
tropik bitkilər istisna olmaqla).
Çiçəyin əlamətləri
1. Çiçək tacı
2. Erkəkciklərin yerləşməsi
3. Dişiciyin  yerləşməsi
4. Tozcuq
5. Çiçəyin ətri
6. Nektar
Həşərat 
vasitəsilə 
tozlanan 
bitkilər
Külək 
vasitəsilə 
tozlanan 
bitkilər
2. Bitkilərdə  tozlanma üsullarını müqayisə edin.
O
Oy
yr
r e e n
n d
d ii k
k ll e e r
rii n
n iiz
zi 
i  y
yo
ox
xll a
ay
y n
n
Öz-özünə tozlanma 
Çarpaz tozlanma
Öz-özünə 
tozlanan
bitkilər
Bir çiçəkdə olan erkəkcik tozcuğunun həmin çiçək-
dəki dişicik ağızcığına düşməsi prosesi __ adlanır. 
Bir  çiçəyin  erkəkcik  tozcuğunun  digər  çiçəyin  di-
şiciyinin ağızcığına düşməsinə __  deyilir. 
Çarpaz tozlanmanın 
sxemi
ların  tozcuqları  ətrafa  səpələnir.  Belə  bitkilərin  əksəriyyətində 
tozcuqlar  çoxsaylı,  quru  və  yüngül  olur.    Qovaq,  söyüd,  çovdar, 
palıd, tozağacı, qarğıdalı kimi bitkilər küləklə tozlanır. 
2.  Həşəratla  tozlanma.  Həşəratlarla  tozlanan  bitkilərin  çiçək-
lərində, adətən, həşəratları cəlb edən nektar və tozcuqlar olur. Nek-
tar şirin dada malik şirə olub xüsusi vəzilər olan  nektarlıqlarda if-
raz edilir. Onlar, adətən,  çiçəyin daxilində, əsasən ləçəklərin dibin-
də  yerləşir.  Həşəratlar  çiçəyə  qonub  nektar  sorarkən  bədəninə 
yapışan  tozcuqları  bir  çiçəkdən  digərinə  ötürür.  Belə  bitkilərdə 
həşəratı cəlb edən əlvan çiçəkyanlığı olur. Həşəratla tozlanan bitki-
lərin  çiçəkləri,  adətən,  iri  olur.  Əgər  çiçəklər  kiçik  olarsa,  onda 
qruplarda toplanır. 
Həşəratla  tozlanan  bəzi  bitkilərdə  –  xaşxaş  və  lalədə  çiçəklər 
əlvan olsa da, onların nektarı olmur. Bu bitkiləri onların tozcuqları 
ilə qidalanan böcəklər tozlandırırlar. 
Ətirli tütün və gecəçiçəyi kimi  bitkilərin çiçəkləri  gecələr açılır. 
Onlar  gecə  həşəratları  tərəfindən  tozlandırılır.  Həşəratlar  tərə-
findən asan nəzərə çarpmaları üçün onlar güclü ətir saçır və qaran-
lıqda ləçəklər, adətən,  ağ rəngli olur. Günəbaxan, astra, georgin ki-
mi bitkilər və həmçinin meyvə ağaclarının əksəriyyəti həşəratla toz-
lanır. Yaxşı tozlanmış bitkilər bol məhsul verir.
3. Süni tozlanma. İnsanlar tərəfindən aparılır. Adətən, yeni bitki 
sortlarının  yetişdirilməsi  və  bitkilərin  məhsuldarlığının  artırıl-
ması məqsədi ilə istifdə edilir.
  LAYİHƏ

3
3
121
120
ORQANİZMLƏRİN  HƏYAT FƏALİYYƏTİ / 
Orqanizmlərdə maddələrin daşınması, İfrazat, çoxalma və inkişaf
adətən,  erkəkcikdən  yuxarıda  yerləşir. 
Çarpaz  tozlanmanın  bir  neçə  formasını 
ayırırlar: 
1.  Küləklə  tozlanma. 
əlvan çiçəkyanlığı olmur. Çiçəklər ətir-
siz,  görkəmsiz  və  nektarsız  olur.  Bu 
üsulla tozlanan bitkilərin erkəkcik sap-
ları, adətən, uzun olur. Zəif küləkdən on-
Belə  bitkilərin 
Bilirsinizmi? 
Bilirsinizmi? 
Quşlar vasitəsilə tozlanma. Tropik bitkilərin bəziləri əsasən kolibri, 
balsoran, bəzi tutuquşular tərəfindən tozlandırılır. Kolibrilərin dim-
dikləri uzanaraq boru şəklini almış və nektar sormağa uyğunlaşmışdır.
Məməli heyvanlarla tozlanma.  Bəzi gəmiricilər, kenqurular, opossum 
və  yarasalar  çiçəklərin  nektarını  içərkən  bitkilərin  tozlanmasında 
iştirak edirlər.
 Uyğunluğu müəyyən edin:
1. Kiçik, görkəmsiz çiçəklər və yaxşı inkişaf 
etməmiş çiçəkyanlığına malikdir.
2. Çiçəklərində nektar olur.
3. Tozcuq iridir, səthində çıxıntılar var.
4. Tozcuqları quru və kiçik  olur.
5. Çiçəklərinin güclü ətri olur.
6. Çiçəklərində nektar  olmur.
7. Çiçəkləri iri olub  əlvan çiçəkyanlığına malik-
dir.
8. Çiçəkləri ətirsiz olur. 
9. Kiçik çiçəklər  iri çiçək qruplarında 
toplanmışdır.
10. Bitkilər qrup halında bitir.
A. 
B.
C. 
Həşəratla tozlanan 
bitkilər
 Küləklə tozlanan 
bitkilər
Öz-özünə tozlanan 
bitkilər
Öyr 
Öyr  e  e  ndikl  rinizi 
ndikl  rinizi 
edin
edin
e  e 
t  tbiq 
t  tbiq 
e  e 
N
N e  e  o
oy
yr
r e e n
nd
d iin
n ii z
z
1.  Suallara  cavab  verin:  a)  Nə  üçün  qızılağac  və  fındıq  kimi  bitkilərin 
əvvəlcə çiçəkləri, sonra isə yarpaqları əmələ gəlir? b) Niyə gecə çiçək açan 
bitkilərin çiçək tacı ağ və ya sarı rəngdə olur? c) Nə üçün çiçəkdə nektar 
damcı şəklində, az miqdarda ayrılır? (quşlar tərəfindən tozlandırılan bəzi 
tropik bitkilər istisna olmaqla).
Çiçəyin əlamətləri
1. Çiçək tacı
2. Erkəkciklərin yerləşməsi
3. Dişiciyin  yerləşməsi
4. Tozcuq
5. Çiçəyin ətri
6. Nektar
Həşərat 
vasitəsilə 
tozlanan 
bitkilər
Külək 
vasitəsilə 
tozlanan 
bitkilər
2. Bitkilərdə  tozlanma üsullarını müqayisə edin.
O
Oy
yr
r e e n
n d
d ii k
k ll e e r
rii n
n iiz
zi 
i  y
yo
ox
xll a
ay
y n
n
Öz-özünə tozlanma 
Çarpaz tozlanma
Öz-özünə 
tozlanan
bitkilər
Bir çiçəkdə olan erkəkcik tozcuğunun həmin çiçək-
dəki dişicik ağızcığına düşməsi prosesi __ adlanır. 
Bir  çiçəyin  erkəkcik  tozcuğunun  digər  çiçəyin  di-
şiciyinin ağızcığına düşməsinə __  deyilir. 
Çarpaz tozlanmanın 
sxemi
ların  tozcuqları  ətrafa  səpələnir.  Belə  bitkilərin  əksəriyyətində 
tozcuqlar  çoxsaylı,  quru  və  yüngül  olur.    Qovaq,  söyüd,  çovdar, 
palıd, tozağacı, qarğıdalı kimi bitkilər küləklə tozlanır. 
2.  Həşəratla  tozlanma.  Həşəratlarla  tozlanan  bitkilərin  çiçək-
lərində, adətən, həşəratları cəlb edən nektar və tozcuqlar olur. Nek-
tar şirin dada malik şirə olub xüsusi vəzilər olan  nektarlıqlarda if-
raz edilir. Onlar, adətən,  çiçəyin daxilində, əsasən ləçəklərin dibin-
də  yerləşir.  Həşəratlar  çiçəyə  qonub  nektar  sorarkən  bədəninə 
yapışan  tozcuqları  bir  çiçəkdən  digərinə  ötürür.  Belə  bitkilərdə 
həşəratı cəlb edən əlvan çiçəkyanlığı olur. Həşəratla tozlanan bitki-
lərin  çiçəkləri,  adətən,  iri  olur.  Əgər  çiçəklər  kiçik  olarsa,  onda 
qruplarda toplanır. 
Həşəratla  tozlanan  bəzi  bitkilərdə  –  xaşxaş  və  lalədə  çiçəklər 
əlvan olsa da, onların nektarı olmur. Bu bitkiləri onların tozcuqları 
ilə qidalanan böcəklər tozlandırırlar. 
Ətirli tütün və gecəçiçəyi kimi  bitkilərin çiçəkləri  gecələr açılır. 
Onlar  gecə  həşəratları  tərəfindən  tozlandırılır.  Həşəratlar  tərə-
findən asan nəzərə çarpmaları üçün onlar güclü ətir saçır və qaran-
lıqda ləçəklər, adətən,  ağ rəngli olur. Günəbaxan, astra, georgin ki-
mi bitkilər və həmçinin meyvə ağaclarının əksəriyyəti həşəratla toz-
lanır. Yaxşı tozlanmış bitkilər bol məhsul verir.
3. Süni tozlanma. İnsanlar tərəfindən aparılır. Adətən, yeni bitki 
sortlarının  yetişdirilməsi  və  bitkilərin  məhsuldarlığının  artırıl-
ması məqsədi ilə istifdə edilir.
  LAYİHƏ

3
3
123
122
ORQANİZMLƏRİN  HƏYAT FƏALİYYƏTİ / 
Orqanizmlərdə maddələrin daşınması, İfrazat, çoxalma və inkişaf
Ö
 
Çiçəyin yaranması
əlaqədardır.  Onun  çoxalmada  iştirak  edən  əsas  hissəsi  erkəkcik  və  di-
şicikdir.  Bu  orqanlarda  mürəkkəb  proseslər  gedir  və  cinsi  çoxalmada 
iştirak edən cinsi hüceyrələr yaranır.
Tozcuğun  və  rüşeym  kisəsinin  yaranması.  Erkəkcik  tozluğunda 
hüceyrənin bölünməsi gedir və nəticədə tozcuq yaranır. Tozcuğun  xarici 
qatı  dişicik  ağızcığına  ilişmək  üçün  girintili-çıxıntılı  və  ya  tikancıqlı 
olur. Dişiciyin yumurtalığının daxilində yumurtacıq inkişaf edir. Yumur-
tacığın miqdarı müxtəlif bitkilərdə müxtəlif olur. Buğda, arpa, çovdarda 
bir  ədəd,  xaşxaş  və  lalədə  isə  minlərlə  yumurtacıq  olur.  Hər  bir  yu-
murtacığın  üzəri  örtüklə  örtülmüşdür.  Onun  içərisində  rüşeym  kisəsi 
inkişaf edir. Rüşeym kisəsinin daxilində yumurtahüceyrə, mərkəzi hissə-
sində isə mərkəzi hüceyrə əmələ gəlir.
Çiçəkli  bitkilərdə  mayalanma.  Dişiciyin  ağızcığı  şirəli  olduğundan 
buraya  düşən  tozcuq  ona  yapışır.  Tozcuq  hüceyrəsi  şişərək  cücərir  və 
uzun,  nazik  tozcuq  borusu  əmələ  gətirir.  Tozcuq  borusu  sütuncuqdan 
yumurtalığa  doğru  uzanır.  Bu  zaman  tozcuq  borusunda  iki  ədəd  erkək 
cinsiyyət hüceyrəsi – spermilər əmələ gəlir. Onlar tozcuq borusu ilə rü-
şeym kisəsinə gətirilir.
Spermilərin biri yumurtahüceyrə ilə, digəri mərkəzi hüceyrə ilə bir-
ləşir  və  mayalanma  baş  verir.  Çiçəkli  bitkilərdə  belə  mayalanma  ikiqat 
mayalanma  adlanır  və  ilk  dəfə  1898-ci  ildə  rus  alimi  S.Q.Navaşin  tə-
rəfindən kəşf edilmişdir.
rtülütoxumlularda  cinsi çoxalma prosesi. 
   ilə 
1
Laboratoriya işi.
Təchizat:  otaq  bitkilərinin  çiçəkləri  (tradeskansiya,  primula),  yaxud 
yazda əldə edilərək spirtdə saxlanılmış albalı və ya  alma çiçəkləri, lupa, 
pinset, preparat iynəsi.
İşin gedişi: çiçəyin erkəkcik və dişiciyini pinsetin köməyi ilə çiçəkdən ayırın.
1. Erkəkciyə baxın və onun hissələrini göstərin.
2. Dişiciyi nəzərdən keçirərək onun hissələrini göstərin. Dişiciyin bu 
hissələrinin funksiyası nədir?
3. Dişicik yumurtalığını uzununa kəsərək ona lupa ilə baxın. Gördüklə-
rinizin şəklini çəkin.
Nəticəni müzakirə edək:
· Ləçəklər töküldükdən sonra yumurtalıqdan nə inkişaf edir?
42. 
Orqanizmlərin cinsi çoxalması
· Çiçəklərin yerində nə əmələ gəlir
?
Yazın gəlişi ilə ağac və kol bitkilərində şirə hərəkəti başlayır. Tumur-
cuqlar şişir və onların bəzilərindən çiçəklər yaranır. Çiçəklər öz-özünə, 
külək və ya həşəratla tozlanır. Tozlanmadan sonra ləçəklər tökülür.
Meyvə  və  toxumların  əmələ  gəlməsi.  Yumurtahüceyrə  və  spermi-
lərdən birinin birləşməsi nəticəsində yaranan ziqot bölünməyə başlayır. 
Ziqotun bölünməsi nəticəsində toxumun çoxhüceyrəli rüşeymi yaranır. 
Mayalanmış  mərkəzi  hüceyrə  bölünərək  toxumun  endospermini  əmələ 
gətirir.  Endospermdə  rüşeymin  qidalanması  və  inkişafını  təmin  edən 
ehtiyat  qida  maddələri  toplanır.  Mayalanmadan  sonra  yumurtacıqdan 
toxum əmələ gəlir. Bu dövrdə yumurtalığa qida maddələri axır və o, ye-
tişmiş meyvəyə çevrilir. Yumurtalığın divarından toxumu qoruyan mey-
vəyanlığı yaranır.
Çoxhüceyrəli heyvanların cinsi çoxalması. Cinsi çoxalmaya heyvan-
larda da rast gəlinir. Onlarda da cinsi çoxalmadan əvvəl cinsi hüceyrələr, 
yəni  qametlər  yaranır.  Heyvanların  erkək  cinsi  hüceyrəsi  erkək  cinsi 
orqan olan toxumluqda meydana gəlir və spermatozoid adlanır. Toxumlu 
bitkilərin erkək cinsi hüceyrələrindən (spermilərdən) fərqli olaraq onlar 
hərəkətlidir və qamçılara malikdir. 
Çiçəkli bitkidə ikiqat mayalanma prosesi
Dişi cinsiyyət orqanı olan yumurtalıq-
da yumurtahüceyrə yaranır. Bu hüceyrə 
iri olub, adətən, hərəkətsizdir. İçərisində 
çoxlu qida maddələri olur. Cinsi çoxalma 
zamanı  qametlərin  birləşməsi  nəticəsin-
də  mayalanma  baş  verir  və  ziqot  əmələ 
gəlir.  Ziqotdan  isə  bölünmə  nəticəsində 
çoxhüceyrəli rüşeym yaranır.
Cinsi  çoxalmanın  qeyri-cinsi  çoxal-
madan  üstünlüyü  ondadır  ki,  yaranan 
orqanizmdə hər iki valideynin əlamətləri 
olur.  Nəticədə  nəsil  mühitin  dəyişən 
şəraitinə daha yaxşı uyğunlaşır.
Heyvanlarda mayalanma
Yumurtahüceyrə 
Spermatozoid
Mərkəzi 
hüceyrə
Ağızcıq
Tozcuq
borusu
Spermilər
Rüşeym
kisəsi
Yumurtahüceyrə
Tozluq
Yumurtalıq
Yumurtacıq
  LAYİHƏ

3
3
123
122
ORQANİZMLƏRİN  HƏYAT FƏALİYYƏTİ / 
Orqanizmlərdə maddələrin daşınması, İfrazat, çoxalma və inkişaf
Ö
 
Çiçəyin yaranması
əlaqədardır.  Onun  çoxalmada  iştirak  edən  əsas  hissəsi  erkəkcik  və  di-
şicikdir.  Bu  orqanlarda  mürəkkəb  proseslər  gedir  və  cinsi  çoxalmada 
iştirak edən cinsi hüceyrələr yaranır.
Tozcuğun  və  rüşeym  kisəsinin  yaranması.  Erkəkcik  tozluğunda 
hüceyrənin bölünməsi gedir və nəticədə tozcuq yaranır. Tozcuğun  xarici 
qatı  dişicik  ağızcığına  ilişmək  üçün  girintili-çıxıntılı  və  ya  tikancıqlı 
olur. Dişiciyin yumurtalığının daxilində yumurtacıq inkişaf edir. Yumur-
tacığın miqdarı müxtəlif bitkilərdə müxtəlif olur. Buğda, arpa, çovdarda 
bir  ədəd,  xaşxaş  və  lalədə  isə  minlərlə  yumurtacıq  olur.  Hər  bir  yu-
murtacığın  üzəri  örtüklə  örtülmüşdür.  Onun  içərisində  rüşeym  kisəsi 
inkişaf edir. Rüşeym kisəsinin daxilində yumurtahüceyrə, mərkəzi hissə-
sində isə mərkəzi hüceyrə əmələ gəlir.
Çiçəkli  bitkilərdə  mayalanma.  Dişiciyin  ağızcığı  şirəli  olduğundan 
buraya  düşən  tozcuq  ona  yapışır.  Tozcuq  hüceyrəsi  şişərək  cücərir  və 
uzun,  nazik  tozcuq  borusu  əmələ  gətirir.  Tozcuq  borusu  sütuncuqdan 
yumurtalığa  doğru  uzanır.  Bu  zaman  tozcuq  borusunda  iki  ədəd  erkək 
cinsiyyət hüceyrəsi – spermilər əmələ gəlir. Onlar tozcuq borusu ilə rü-
şeym kisəsinə gətirilir.
Spermilərin biri yumurtahüceyrə ilə, digəri mərkəzi hüceyrə ilə bir-
ləşir  və  mayalanma  baş  verir.  Çiçəkli  bitkilərdə  belə  mayalanma  ikiqat 
mayalanma  adlanır  və  ilk  dəfə  1898-ci  ildə  rus  alimi  S.Q.Navaşin  tə-
rəfindən kəşf edilmişdir.
rtülütoxumlularda  cinsi çoxalma prosesi. 
   ilə 
1
Laboratoriya işi.
Təchizat:  otaq  bitkilərinin  çiçəkləri  (tradeskansiya,  primula),  yaxud 
yazda əldə edilərək spirtdə saxlanılmış albalı və ya  alma çiçəkləri, lupa, 
pinset, preparat iynəsi.
İşin gedişi: çiçəyin erkəkcik və dişiciyini pinsetin köməyi ilə çiçəkdən ayırın.
1. Erkəkciyə baxın və onun hissələrini göstərin.
2. Dişiciyi nəzərdən keçirərək onun hissələrini göstərin. Dişiciyin bu 
hissələrinin funksiyası nədir?
3. Dişicik yumurtalığını uzununa kəsərək ona lupa ilə baxın. Gördüklə-
rinizin şəklini çəkin.
Nəticəni müzakirə edək:
· Ləçəklər töküldükdən sonra yumurtalıqdan nə inkişaf edir?
42. 
Orqanizmlərin cinsi çoxalması
· Çiçəklərin yerində nə əmələ gəlir
?
Yazın gəlişi ilə ağac və kol bitkilərində şirə hərəkəti başlayır. Tumur-
cuqlar şişir və onların bəzilərindən çiçəklər yaranır. Çiçəklər öz-özünə, 
külək və ya həşəratla tozlanır. Tozlanmadan sonra ləçəklər tökülür.
Meyvə  və  toxumların  əmələ  gəlməsi.  Yumurtahüceyrə  və  spermi-
lərdən birinin birləşməsi nəticəsində yaranan ziqot bölünməyə başlayır. 
Ziqotun bölünməsi nəticəsində toxumun çoxhüceyrəli rüşeymi yaranır. 
Mayalanmış  mərkəzi  hüceyrə  bölünərək  toxumun  endospermini  əmələ 
gətirir.  Endospermdə  rüşeymin  qidalanması  və  inkişafını  təmin  edən 
ehtiyat  qida  maddələri  toplanır.  Mayalanmadan  sonra  yumurtacıqdan 
toxum əmələ gəlir. Bu dövrdə yumurtalığa qida maddələri axır və o, ye-
tişmiş meyvəyə çevrilir. Yumurtalığın divarından toxumu qoruyan mey-
vəyanlığı yaranır.
Çoxhüceyrəli heyvanların cinsi çoxalması. Cinsi çoxalmaya heyvan-
larda da rast gəlinir. Onlarda da cinsi çoxalmadan əvvəl cinsi hüceyrələr, 
yəni  qametlər  yaranır.  Heyvanların  erkək  cinsi  hüceyrəsi  erkək  cinsi 
orqan olan toxumluqda meydana gəlir və spermatozoid adlanır. Toxumlu 
bitkilərin erkək cinsi hüceyrələrindən (spermilərdən) fərqli olaraq onlar 
hərəkətlidir və qamçılara malikdir. 
Çiçəkli bitkidə ikiqat mayalanma prosesi
Dişi cinsiyyət orqanı olan yumurtalıq-
da yumurtahüceyrə yaranır. Bu hüceyrə 
iri olub, adətən, hərəkətsizdir. İçərisində 
çoxlu qida maddələri olur. Cinsi çoxalma 
zamanı  qametlərin  birləşməsi  nəticəsin-
də  mayalanma  baş  verir  və  ziqot  əmələ 
gəlir.  Ziqotdan  isə  bölünmə  nəticəsində 
çoxhüceyrəli rüşeym yaranır.
Cinsi  çoxalmanın  qeyri-cinsi  çoxal-
madan  üstünlüyü  ondadır  ki,  yaranan 
orqanizmdə hər iki valideynin əlamətləri 
olur.  Nəticədə  nəsil  mühitin  dəyişən 
şəraitinə daha yaxşı uyğunlaşır.
Heyvanlarda mayalanma
Yumurtahüceyrə 
Spermatozoid
Mərkəzi 
hüceyrə
Ağızcıq
Tozcuq
borusu
Spermilər
Rüşeym
kisəsi
Yumurtahüceyrə
Tozluq
Yumurtalıq
Yumurtacıq
  LAYİHƏ

3
3
125
124
ORQANİZMLƏRİN  HƏYAT FƏALİYYƏTİ / 
Orqanizmlərdə maddələrin daşınması, İfrazat, çoxalma və inkişaf
Bahar bayramında hər evdə səməni cücərdilir. İslanmış buğda to-
xumlarının bir müddətdən sonra necə yamyaşıl cücərtiyə çevril-
diyinin şahidi olmusunuz.