Metodikasining

Tarbiyachi tomonidan ishlash usulini ko‘rsatib berish.

Maktabgacha ta iim muassasida ta iim jarayoni bolalar o‘rga- nishi kerak boigan tasviriy ko‘nikma va malakalarning o ich a- mini aniqlab beradi. Keng boim agan doiradagi malakalarning oicham ini aniqlab beradi. Keng boim agan doiradagi malakaga ega boigan bola turli xil predmetlami tasvirlay oladi. Masalan, uyni chizish uchun, to ‘g‘ri to ‘rtburchak shaklini chizishni bi­ lish, ya’ni chiziqlarni to ‘g‘ri burchak ostida birlashtirishni bilish kerak. Ana shu chizish usullari mashina, poyezd va boshqa to ‘g‘ri to ‘rtburchakli predmetlami chizishda qoilaniladi. Tarbiyachi tas­ viriy vositalarini ko‘rsatib berishi ko‘rgazmali amaliy usul bo iib , bu usul bolalarni kerakli shaklni aniq tajriba asosida ongli ravishda chizishga o‘rgatadi.
Ko‘rsatma 2 xil turda boiadi:

1. 
   imo-ishora bilan ko‘rsatish;
   
2. 
   chizish usuli bilan ko‘rsatish.
   

Har ikkala turida ham ko‘rsatma og‘zaki tushuntirish y o ii bilan olib boriladi. Imo-ishora bilan predmetning qog‘ozda joylashislii tushuntiriladi. Q oining yoki qalamchaning qog‘oz bo‘ylab haraka- ti, hatto 3—4 yoshli bolalar uchun yetarli boiadi. Imo-ishora orqali bola xotirasidagi qiyin boim agan predmetning asosiy shaklini yoki uning alohida qismlarini eslaydi.
Bolalar biror predmet yoki hodisani tarbiyachining qaysi haia kat ishorasi orqali idrok qilgan boisalar, xuddi shu harakat islioia
87
ni tarbiyachi masbg‘ulotda qaytarsa, bolalar ko'rganlari bilan chiz- moqchi boMganlari o'rtasida aloqadorlikni ongli ravishda sezadilar. Masalan, uy qurilishini bolalar kuzatayotganlarida tarbiyachi qu- rilayotgan uyning korpus chiziqlarini tepaga qarab qurilayotganli- gini harakatlari bilan ko‘rsatadi, xuddi shu harakatlami mashg‘ulot boshida qaytarar ekan, bolalar xotirasidagi ko‘rganlarini qayta esga tushiradi. Tshora bilan bola xotirasidagi predmet shaklini eslashga hamda chizish mobaynida bolaning qo‘l harakatlarining yo‘nalishi aniqlanadi. Bolaning yoshi qancha kichik boMsa, uni chizishga o ‘rgatishda shunchalik qo‘l harakatlarining ishorasini ko‘rsatish muhim rol o ‘ynaydi.
Kichik guruhdagi bolaning harakatlari yaxshi rivojlanmagan bo‘lsa va bola o‘z harakatlarini boshqara olmasa, tarbiyachi bo­ laning qo‘lini ushlab, birgalikda harakat bilan chizadi. Bunday ish usuli shu harakatlarini o‘zi his qilishi uchun qo‘llaniladi. Agar­ da predmetning shakli murakkab bo‘lmasa, ishora bilan butun predmetni chizish mumkin. Masalan, koptok, kitob yoki olma shaklining detallarini, archa shoxining joylashishi, qush bo‘ynining qiyaligi. Tarbiyachining ko‘rsatma berishi mashg‘ulotda qanday topshiriq berilishiga bog‘liq. Tarbiyachi mashg‘ulotda predmet shaklini to ‘g‘ri harakatlari bilan chizib ko‘rsatadi. Bu asosan, ki­ chik guruhda o‘tkaziladi. Masalan, bolalarga yumaloq shakldagi predmetlarni chizishni o‘rgatish uchun tarbiyachi koptok yoki ol- mani, o ‘z harakatlari bilan tushuntirgan holda chizib ko‘rsatadi. Agar predmetni tasvirlayotganda uning detallarini aniq ketma- ketlikda chizish kerak bo‘lsa, tarbiyachi predmetni boshidan yaku- niga qadar chizib ko'rsatadi. Faqat bunda bolarning diqqatini jalb qilish uchun tarbiyachi bolalarga «Endi nimani chizish kerak?» degan savolni beradi.
K atta guruhdagi bolalar ko‘pincha qisman ko‘rsatmalar berish o'rinli bo‘ladi. Bolalar hali chizishni bilmaydigan predmetning biror detalini yoki alohida elementini chizishda ko‘rsatmalar beriladi. M asalan, 4 —5 yoshli bolalar daraxtning tanasini uch- burchak shaklida, keng asos bilan chizadilar. Bu ko‘pincha tar­ biyachining og‘zaki tushuntirishidan kelib chiqadigan kamchi- likdir. «Daraxt tanasining yuqori qismi tor, quyi qismi esa keng bo‘ladi». Og‘zaki aytib berish bilan birga, qo‘l harakatlari bilan chizib ko‘rsatish lozim. Katta guruhda esa «Chiroyli uy» mav-
88
zusida bolalar rasm chizayotganlarida, tarbiyachi doskada uyning oyna-eshiklari turli xil shaklda boiishini ko‘rsatib beradi. Bun­ day ko‘rsatma bolaning rasmini um um iy chizmada hech qan- cha chegaralamaydi. M alakalarni mustahkamlash uchun qayta- rilayotgan mashqlarda, so‘ng ulardan mustaqil ravishda foyda- lanishda ko‘rsatma faqatgina individual ravishda, m a’lum bir ko‘nikmaga ega boim agan bolalarga beriladi. Doimiy ravishda ko‘rsatm a berish bolalarning passivlashishiga hamda fikrlash ja- rayonlarining tormozlanishiga olib keladi. Chunki bolalar tar­ biyachining ko‘rsatmasini va yordamini kutib, o‘rganib qoladilar. Tarbiyachining ko'rsatmasi yangi texnik usullarni tushuntirishda- gina kerak.
Bolalar ishlarini tahlil qilish. Bolalar o‘zlari bajargan yoki do‘st- lari bajargan ishni mustaqil ravishda tahlil qilib, baho berishlari
5 yoshga borib to ia shakllanadi. Kichik guruhdagi bolalar o‘z harakatlarini va ularning natijalarini nazorat qila olmaydilar, shu­ ning uchun ular o‘z ishlarini bajarayotgan vaqtda mamnun boigan boisalar, ularning natijasidan ham mamnun boiishi uchun tarbiya- chidan maqtov eshitishni kutadilar. Kichik guruhda tarbiyachi bo­ lalarning ishlarini baholayotganda tahlil qilmaydi, balki 4 —5 yax­ shi bajarilgan ishlarni bolalarga ko‘rsatadi. Shu bilan birga, qol- gan bolalar ishlarini ham maqtaydi, chunki maqtov bolalarning ushbu mashg‘ulotga nisbatan qiziqishini saqlab qolishga yordam beradi. Rasmlarni ko‘rsatishning maqsadi esa bolalarning o‘z ish­ larini natijasiga jalb qilishdir.
0 ‘rta va katta guruhlarda tarbiyachi bolalarning ishlarini ko‘r- satadi va kamchiliklarini aytib o‘tadi. Bolalar kamchiliklarini qan- chalik ko‘ra bilsalar, keyingi rasmlarini shunchalik ongli raishda chizib boradilar.
Mashg‘ulot yakunida tarbiyachi bolalar ishlaridan birini olib, ijobiy tomonlarini ko‘rsatadi. Masalan, «Ranglarini yaxshi tanla- ganini — och rang bilan to ‘q rang yonm a-yon yaxshi ko‘rinishi, chiziqlarning ozoda va aniq chizilganligini va hokazo». Agarda kamchiliklar ko‘pchilik bolalarda uchrasa, shu kamchilikni bartaraf qilish uchun bolalarga savol beradi va diqqatini qaratadi. Agarda bir bolaning kamchiligi boisa, u holda yakkama yakka tushuntirish munosibdir, chunki jamoa oldida birgina bolaning ishini tahlil qi lish faqatgina shu bolaning o‘zi uchungina tushunarli boiadi.
89
Katta guruhda tahlilga barcha bolalarni jalb qilmoq zarur. Ba’zida esa tarbiyachining o‘zi baho beradi. Masalan, yaxshi chiz- maydigan bolaning ishidagi kamchiliklarni boshqa bolalar aytish- larini tarbiyachi oldindan bila turib, o‘zi aw al shu bola bajargan ishining ijobiy tomonlarini aytib o‘tadi. Yaqtni tejash maqsadi- da tarbiyachi 5—6 ta bolaning ishini olib, tahlil qiladi, faqat har mashg‘ulotda bir xil bolalarning ishlarini olib baholash yaramaydi. Chunki doimiy maqtov asosida o‘sha bolalarda haddan tashqari ishonch, boshqalardan ajralib turish rivojlanadi. 0 ‘ta qobiliyatli bolalar bilan ularning layoqatlarini hisobga olgan holda, alohida ish olib boriladi. Ba’zida tarbiyachi tahlil qilish uchun bajarilgan ishlarni bolalarning o‘zlariga topshiradi. Bunda barcha bolalar­ ning ishlari stolga yoyiladi yoki stendga mahkamlanadi va bolalar o‘zlari eng yaxshi bajarilgan ishlarini tanlaydilar. So‘ng tarbiyachi tahlil qiladi. Ko‘proq bolalarga (6 yoshda) o‘z ishini naturaga nis­ batan o‘zi baholashga imkon berish kerak. Chunki bola o‘z ishi- ga hamda do‘stlarining ishlariga salbiy tom ondan baho berishga o‘rganadi.