Mexanik hodisalar jismlarning muvozanati oddiy mexanizmlar

2. Suyuqliklarda tovushning tarqalishi. Suyuq likda zarralar gazlarga 
nisbatan zichroq joylash ganligi tufayli ularda tovushning tarqalish tezligi 
kattaroq bo‘ladi. Tovushning suvdagi tezligini bi rinchi marta 1826-yilda 
J. Kolladon va Ya. Shturm Shveytsariyadagi Jeneva ko‘lida o‘lchashgan. 
8°C li suvda o‘lchangan tezlik 1440 m/s ni tashkil etgan. Anhorlarda 
cho‘milganda suv tagida ikkita toshni urib ko‘rib, uning ovozini eshitgan 
o‘quvchilar bo‘lsa kerak. Tashqarida turib suv ichida hosil qilingan 
ovozlarni nega eshitmaymiz? Shunga qarab baliqlar ovoz chiqarmaydi, 
degan xulosaga ham borganmiz. Rus tilidagi «Baliqdek soqov» degan 
ibora shundan qolgan. Aslida baliqlar ham, boshqa suv hayvonlari – kitlar, 
delfi nlar ham ovoz chiqarib, bir-biri bilan muloqotda bo‘ladi. Faqat suvda 
hosil qilingan ovozning 99,9% suv sathidan orqaga qaytib ketadi. Xuddi 
shunday, havoda hosil qilingan ovoz ham suv ichiga o‘tmaydi.
3. Qattiq jismlarda tovush tarqalishi. Buni o‘rganish uchun o‘yinchoq 
telefon yasaymiz. Yog‘ochdan yasalgan ikkita gugurt qutisini olib, uning 
donalarini chiqarib qo‘yamiz. Har birida bittadan cho‘pni qoldirib, 
belidan bitta ipning ikkita uchini gugurtga teshib kiritib cho‘plarga 
bog‘laymiz. Qutilarni yopib ipni tarang qilib tortamiz. Telefon tayyor! 
O‘rtog‘ingizga birini berib, qulog‘iga tutishini so‘rang. O‘zingizdagi 
qutini tortib, ipni taranglashtirib qutiga gapirsangiz, o‘rtog‘ingiz bemalol 
eshitadi. Bunda tovush ip orqali uzatiladi. Poyezd yo‘li relslariga quloq 
tutgan odam, poyezdni ko‘rmasa-da, uning kelayotganini eshitadi. Ba’zi 
fi lmlarda «hindu»larning yerga yotib otliqlar yoki hayvonlar to‘dasi 
yaqinlashayotganini bilib olganligini ko‘rgan bo‘lsangiz kerak. Qattiq 

---

163
jismlarda tovushning tarqalish tezligi eng katta ekanligi 5-jadvaldan 
ko‘rinib turibdi.
5-jadval
Gazlar
υ, m/s
0°C da
Suyuq liklar υ, m/s 20°C da
Qattiq 
jismlar
υ, m/s
Azot
333,6
Dengiz suvi
1490
Aluminiy
6260
Kislorod
316
Atseton
1192
Temir
5850
Uglerod (II) oksid
338
Glitserin
1923
Oltin
3240
Argon
319
Simob
1451
Mis
4700
Xlor
206
Etil spirti
1188
Kumush
3620