Mexanik hodisalar jismlarning muvozanati oddiy mexanizmlar

54-MAVZU
TOVUSHNING TURLI MUHITLARDA TARQALISHI
Tovushning tarqalishini o‘rganish uchun 1660-yilda Robert Boyl 
shunday tajriba o‘tkazgan. Shisha qalpoq ostiga soatni qo‘ygan. Bunda 
soatning chi 
qillab yurgan ovozi bemalol eshitilib turgan (122-rasm). 
Shundan so‘ng qalpoq ichidagi havoni so‘rib ola boshlagan. Soatning 
chiqillagan ovozi pasayib, oxirida bu 
tunlay eshitilmay qolgan. Demak, 
tovush tarqalishi uchun muhit kerak ekan. Vakuumda tebranishni 
tarqatuvchi hech narsa yo‘q. Umuman, tovush qanday tarqaladi? Kamerton 
shoxchasi tebranganda uning yonidagi havoda siqilishlar va kengayishlar 
hosil bo‘ladi. So‘ngra siqilish va kengayish havo zarralari orqali atrofga 
tarqaladi.
1. Gazlarda tovushning tarqalishi. Stadionlarda o‘tkazilgan katta 
tadbirlarda turli uzoqlikda joylashgan 
radiokarnaylardan chiqqan bir xil ovozlarning 
bir vaqtda emas, balki oldinma-ketin eshitil-
ganligiga e’tibor bergan bo‘lsangiz kerak. 
Osmonga otilgan mushak 
larning oldin 
charaqlagani, keyin uning portlagan ovozini 
ham eshitgansiz. Momaqaldiroq vaqtida, 
chaqmoq chaqqanidan ancha keyin uning 
Tovushning turli muhitlarda tarqalishi
122-rasm.

---

VI bob. Tovush hodisalari
162
162
guldiragan ovozi keladi. Demak, tovushning havoda tarqalish tezligi 
yorug‘likning tarqalish tezligidan ancha kichik ekan. Tovushning havoda 
tarqalish tezligini birinchi marta 1636-yilda fransuz olimi M. Mersen 
o‘lchagan. Tovushning 20°C dagi tezligi 343 m/s yoki 1235 km/soat ga 
teng. Bu kattalik miltiq o‘qining tezligidan taxminan ikki barobar kam. 
Tovushning tezligi havo temperaturasi ko‘tarilishi bilan ortadi. Tovush 
tezligi 10°C da 337,3 m/s, 0°C da 331,5 m/s, 30°C da 348,9 m/s va 50°C 
da 360,3 m/s ga teng. Turli gazlar, suyuqliklar va qattiq jismlar uchun 0°C 
dagi tovush tezligi 5-jadvalda keltirilgan.