Mexanik hodisalar jismlarning muvozanati oddiy mexanizmlar

2. Tovushning balandligi. Bu kattalik tovush chastotasi bilan 
belgilanadi. Ma’lumki, inson gapirganda yoki ashula aytganda bir xil 
chastotali tebranishlar chiqar masdan, ko‘p xil chastotali tebranishlar hosil 
qiladi. Erkak kishi gapirganda uning tovushida 100 dan 7000 Hz gacha, 
ayol tovushida 200 dan 9000 Hz gacha bo‘lgan tebranishlar uchraydi. 
Nog‘oradan chiqadigan tovushlar 90 dan 14 000 Hz gacha bo‘ladi.
3. Tovush tembri. Unga qarab kim gapirayotganini, kim kuylayotganini 
yoki qanday cholg‘u asbobi chalina 
yotganini aniqlash mumkin. Tovush 
ichidagi ko‘p chastotali tebranishlardan eng kichik chastotasi ν
0
ni asosiy 
ton deyilib, 2ν
0
, 3ν
0
va h.k. chastotali tebranishlarni obertonlar deyiladi. 
Mana shu obertonlar soni va obertonlar kuchi hamda tovush balandligiga 
qarab, tovush manbalari turli xil tembrga ega bo‘ladi.
123-rasm.

---

165
Erkaklar chiqaradigan asosiy tonga qarab, ovozi «Bas» (80–350 Hz), 
«Bariton» (110–400 Hz), «Tenor» (230–520 Hz) kabilarga, ayollarnikini 
«Soprano» (260–1050 Hz), «Kontralto» (170–780 Hz), «Messo-soprano» 
(200–900 Hz) va «Koloratur soprano» (260–1400 Hz) larga bo‘linadi.
Amaliy topshiriq (sinfda bajariladi)
Kamertonni avval rezina tayoqcha bilan, so‘ngra bolg‘acha dastasi 
bilan urib, kamertonning tovush chiqarishida qanday farq bo‘lishini 
aniqlang. Uyda qadahlar bilan bajarish mumkin.
1. Qattiq baqirgan va chiyillagan ovozlar nimalari bilan farqlanadi?
2. Rubobni sozlashda uning torini tarangroq tortiladi. Shunda chiqayotgan 
tovushning qaysi parametri o‘zgaradi?
3. Chelakni vodoprovod jo‘mragi yordamida to‘ldirilmoqda. Nima uchun idish 
to‘lgan sari uning tovushi balandroq eshitiladi?
• 
Yorug‘lik spektrini yetti rangga ajratishganidek, tovush tonlarini 
ham yettitaga ajratishgan: do-re-mi-fa-sol-lya-si... Ranglarning 
yorqin 
ligini ham, tovushlarning kattaliklarini ham inson ko‘zi va 
qulog‘ining sezgirligi bilan baholashadi. Тovushlarni tonlarga ilmiy 
ravishda ajratishni Pifagorga tegishli deyishadi. Uning shogirdlari kedr 
yog‘o 
chidan, bitta tor tortilgan «monoxord» deb ataluvchi asbobni 
yasash gan. Тor chertilsa, bitta tonga ega bo‘lgan ovoz chi 
qargan. Тor 
uzunligini ikki qismga ajratilsa (o‘rtasini bosib), yuqoriroq tonda ovoz 
chiqargan. Shunday qilib musiqiy tonlarni tor uzunligi bilan belgilaydigan 
qonuniyatlar topishgan.
• 
Hayvonlar ichida fi lning qulog‘i eng katta. Bunga ko‘ra uning eshitish 
qobiliyati juda yuqori bo‘lsa kerak deb o‘ylashadi. Aslida fi l quloqlari 
uning temperaturasini o‘zgartirmay ushlab turishi uchun xizmat qiladi. 
Quloqlardan o‘tgan qon soviydi. Shunga ko‘ra issiq kunlarda fi l quloqlarini 
tinmay qimirlatib turadi.