Mexanizatsiyalash muhandislari instituti

3.1.Yerlarni sug‘orish usullari va texnikasi.
Ularga qo‘yiladigan talablar
 
Ekinlardan mo‘l hosil olishda beshta tabiiy faktor (suv, mineral oziqlar, 
issiqliq, yorug‘liq, havo)ning ahamiyati juda katta.
Bu omillar o‘simlikning o‘sishi uchun qulay tabiiy sharoit vujudga keltiradi 
va natijada, ekindan mo‘l hosil olinadi. O’simlik uchun bu faktorlarning birortasi 
yetarli bo‘lmasa uning o‘rnini boshqasi bosolmaydi. Masalan: suv o‘rniga mineral 
oziqlar yoki yorug‘lik o‘rniga ko‘proq issiqlik berib bo‘lmaydi. Tuproqning 
unumdorlik darajasi uch xil turda: unumdor, o‘rtacha, unumsiz bo‘lishi mumkin.
O’tkaziladigan meliorativ tadbirlar rayonning iqlimiga, tuprog‘iga va nihoyat 
suv boyliklariga qarab amalga oshiriladi. Bu fanning amaliy ahamiyati tufayli va uni 
ayrim qismlarini rivojlantirish zarur bo‘lganidan, qisqa vaqt ichida melioratsiya 
fanining quyidagi mustaqil tarmoqlari vujudga kelgan: 
agrotexnikaviy melioratsiya; 
o‘rmon texnikasi meliorsiyasi; gidrotexnikaviy melioratsiya.
Melioratsiya fanining bu tarmoqlari ma’lum rayon iqlimini yaxshilash va 
tuproqni unumdorligini oshirish talablarining xilma – xil bo‘lishi bilan bir-biridan 
farq qiladi.
Agrotexnikaviy melioritsiyada 
o‘simlik uchun kerak bo‘lgan tuproqdagi oziq 
moddalarning tarkibini tubdan o‘zgartirish: Qum solish (tuproqning mexanikaviy 
tarkibini yaxshilash), tuproqni o‘g‘itlash, shurini yuvish (zararli tuzlardan tozalash) 
kabi ishlar o‘rganiladi.
O’rmon texnikasi melioratsiyasida 
ma’lum rayonning iqlimini o‘zgartirish 
uchun chakalakzorlar, daryolar bo‘yiga daraxt o‘tkazish, cho‘l o‘simliklarini 
ko‘paytirib, qishloq xo‘jaligiga zarar yetkazuvchi qumlarni to‘xtatish, qorni saqlab 
qolish va nam zapasini saqlash kabi ishlar o‘rganiladi.
Gidrotexnikaviy melioratsiyasida 
kanallar qazib, gidrotexnikaviy inshootlar 
qurib, muayyan territoriyadagi suv, havo sharoitiga ta’sir qilib haydalma qatlamdagi 

---

61 
nam zapasini oshirib yoki kamaytirib, o‘simliklar uchun qulay suv va havo sharoitini 
yaratish masalalarini o‘z ichiga oladi.
Turmush tajribalari va maxsus o‘tkazilgan ilmiy tadqiqotlar, ekindan mo‘‘tasil 
mo‘l hosil olish uchun melioratsiya fanining uchala meliorativ tadbirlari majmuidan 
to‘la foydalanish kerakligini ko‘rsatdi. Shu tadbirlardan to‘la foydalanilganda 
mehnat va mablag‘ kam sarflanadi.
Tuproqning aktiv qatlamida muayyan tabiy va agrotexnikaviy sharoitda 
belgilangan ekin maydonini optimal nam va oziq rejimlari bilan ta’minlaydigan 
sug‘orish me’yorlari, sug‘orish muddatlari va sug‘orish soni yigindisi 
sug‘orish
rejimi
deb ataladi. Belgilangan sug‘orish rejimi quyidagi shartlarga:
a
-muayyan agrotexnikaviy talablarga asosan, o‘simlik rivojlanishining har qaysi 
fazasida uning suvga bo‘lgan talabiga;
b
-tuproqning suv, oziq moddalar, tuz va issiqlik rejimlarini tartibga solib turishga;
v
-sug‘oriladigan yerlarning botqoqlanishiga, sho‘rlanishiga hamda tuproq 
eroziyasiga yo‘l qo‘ymaslikka rioya qilish kerak.
Sug‘orish usullari va sug‘orish texnikasi orqali sug‘orish rejimi amalga 
oshiriladi. Mavsumiy sug‘orish normasini tuproqqa singdirish usuli 
sug‘orish usuli
deb, ekinni sug‘orishda ekinga bir tekis taqsimlash usullari esa 
sug‘orish texnikasi
deb ataladi.
Yerlarni sug‘orish uch xil usulda amalga oshiriladi:- yer ustidan, -er ostidan, 
-sun’iy yomg‘ir yog‘dirish usullarida sug‘oriladi. 
Yerni ustidan sug‘orish to‘rtga: - 
bostirib
sug‘orish, 
taxtalarga
bo‘lib 
sug‘orish, 
jo‘yak
va 
egat
olib sug‘orishga bo‘linadi.
Sug‘orish usullarining har biri sug‘orish va suvni tartibga solish 
shaxobchalarining muayyan tartibda qurilishini va o‘ziga mos texnikadan 
foydalanishni talab qiladi.
Sug‘orish usullari: ekinning turiga, mexanizatsiyaviy va agrotexnikaviy 
sharoitga, sug‘oriladigan yer relefi hamda nishabiga, sug‘oriladigan tuproqning 
xususiyatlari (nam sig‘imi, suv o‘tkazuvchanligi va tarkibi)ga qarab tanlanadi. 
Sug‘orish vaqtida suvning bosimi va sifatiga qarab, akad. A.N.Kostyakov mavsumiy 
sug‘orish va galgi sug‘orish usullari klassifikatsiyasinin tavsiya etadi (1.1-jadval)
3.1-jadval
Mavsumiy 
sug‘orish 
usullari
Dalaga suv tarash 
usuli
Bir galgi sug‘orish
Kichik bosim va oz 
suv sarfi bilan 
Kattaro bosim va 
ko‘pro suv sarfi 
bilan 

---

62 
Tuproq ustidan 
oqin suv bilan 
sug‘orish
Dala 
yuzi 
bo‘ylab: 
a) 
yaxlit 
sug‘orish
b) 
egat 
olib 
sug‘orish
1.Taxtalarga bo‘lib
sug‘orish
2.Chuqur, etagi berk 
egat olib sug‘orish
1.
Bostirib 
sug‘orish
2.
Chuqur 
okmaydigan (etagi 
berk) 
egat 
olib 
sug‘orish
Yog‘dirib 
sug‘orish
Yog‘dirib 
sug‘orish
Suvni kichik bosim 
bilan yakinga olib 
sug‘orish
Suvni katta bosim 
bilan uzoqqa otib 
sug‘orish
Tuproq ostidan
sug‘orish
Suv tuproq ostidan 
beriladi 
(xaydalgan 
yer 
qatlami 
suvni 
pastdan 
uziga 
shimib oladi)
Muttasil ishlaydigan 
bosimsiz vakkumli 
sistemalar vositasida 
sug‘orish
Vaqti vaqti bilan 
ishlaydigan bosimli 
sistemalar 
vositasida sug‘orish