Mexanizatsiyalash muhandislari instituti

3.3. Yer yuzasidan sug‘orish usullari va ularga qo‘yiladigan talablar
 
Ekinlardan mo‘l hosil olishda beshta tabiiy faktor (suv, mineral oziqlar, 
issiqliq, yorug‘liq, havo)ning ahamiyati juda katta. 
Bu omillar o‘simlikning o‘sishi uchun qulay tabiiy sharoit vujudga keltiradi 
va natijada, ekindan mo‘l hosil olinadi. O’simlik uchun bu faktorlarning birortasi 
yetarli bo‘lmasa uning o‘rnini boshqasi bosolmaydi. Masalan: suv o‘rniga mineral 
oziqlar yoki yorug‘lik o‘rniga ko‘proq issiqlik berib bo‘lmaydi. Tuproq, quyosh, 
suv, havo va boshqa organik hamda anorganik jismlar ta’sirida tabiy ravishda 
vujudga kelgan. Tuproqning unumdorlik darajasi uch xil turda: unumdor, o‘rtacha, 
unumsiz bo‘lishi mumkin. 
Tuproqning aktiv qatlamida muayyan tabiy va agrotexnikaviy sharoitda 
belgilangan ekin maydonini optimal nam va oziq rejimlari bilan ta’minlaydigan 
sug‘orish me’yorlari, sug‘orish muddatlari va sug‘orish soni yigindisi 
sug‘orish
rejimi
deb ataladi. Belgilangan sug‘orish rejimi quyidagi shartlarga: A-muayyan 
agrotexnikaviy talablarga asosan, o‘simlik rivojlanishining har qaysi fazasida uning 

---

65 
suvga bo‘lgan talabiga; B-tuproqning suv, oziq moddalar, tuz va issiqlik rejimlarini 
tartibga solib turishga; V-sug‘oriladigan yerlarning botqoqlanishiga, sho‘rlanishiga 
hamda tuproq eroziyasiga yo‘l qo‘ymaslikka rioya qilish kerak. 
Har bir xo‘jalikda belgilangan sug‘orish rejimiga qattiq amal qilinsa, mehnat 
yaxshi tashkil etilasa, texnika shu rejimga moslashtirilsa, ekindan doim mo‘l hosil 
yetishtirish mumkin. 
Sug‘orish usullari va sug‘orish texnikasi orqali sug‘orish rejimi amalga 
oshiriladi. Mavsumiy sug‘orish normasini tuproqqa singdirish usuli 
sug‘orish usuli
deb, ekinni sug‘orishda ekinga bir tekis taqsimlash usullari esa 
sug‘orish texnikasi
deb ataladi. 
Yerlarni sug‘orish uch xil usulda amalga oshiriladi: 

er ustidan, 

er ostidan, 

sun’iy yomg‘ir yog‘dirish usullarida sug‘oriladi. 
Yerni ustidan sug‘orish to‘rtga: - 
bostirib
sug‘orish, 
taxtalarga
bo‘lib 
sug‘orish, 
jo‘yak
va 
egat
olib sug‘orishga bo‘linadi. 
Sug‘orish usullarining har biri sug‘orish va suvni tartibga solish 
shaxobchalarining muayyan tartibda qurilishini va o‘ziga mos texnikadan 
foydalanishni talab qiladi. 
Sug‘orish usullari: ekinning turiga, mexanizatsiyaviy va agrotexnikaviy 
sharoitga, sug‘oriladigan yer relefi hamda nishabiga, sug‘oriladigan tuproqning 
xususiyatlari (nam sig‘imi, suv o‘tkazuvchanligi va tarkibi)ga qarab tanlanadi. 
Sug‘orish vaqtida suvning bosimi va sifatiga qarab, akad. A.N.Kostyakov mavsumiy 
sug‘orish va galgi sug‘orish usullari klassifikatsiyasinin tavsiya etadi (3.2-jadval). 
3.2-jadval 
Mavsumiy 
sug‘orish usullari 
Dalaga suv tarash 
usuli 
Bir galgi sug‘orish 
Kichik bosim va oz suv 
sarfi bilan 
Kattaroq bosim va 
ko‘proq suv sarfi bilan 
Tuproq 
ustidan 
oqin 
suv 
bilan 
sug‘orish 
Dala yuzi bo‘ylab: 
a) yaxlit sug‘orish 
b) egat olib 
sug‘orish 
1.Taxtalarga 
bo‘lib 
sug‘orish 
2.Chuqur, etagi berk 
egat olib sug‘orish 
1.Bostirib sug‘orish 
2.Chuqur okmaydigan 
(etagi berk) egat olib 
sug‘orish 

---

66 
Yog‘dirib 
sug‘orish 
Yog‘dirib sug‘orish 
Suvni kichik bosim bilan 
yakinga olib sug‘orish 
Suvni katta bosim bilan 
uzoqqa otib sug‘orish 
Tuproq 
ostidan 
sug‘orish 
Suv tuproq ostidan 
beriladi(xaydalgan 
yer 
qatlami 
suvni 
pastdan o‘ziga shimib 
oladi) 
Muttasil 
ishlaydigan 
bosimsiz 
vakkumli 
sistemalar 
vositasida 
sug‘orish 
Vaqti 
vaqti 
bilan 
ishlaydigan 
bosimli 
sistemalar 
vositasida 
sug‘orish 
Tuproq ustidan sug‘orish. 
Bostirib va taxtalarga bo‘lib sug‘orishda dalani 
yoppsiga suv bosadi va suv yerga tikkasiga singadi. Jo‘yak va egat olib sug‘orishda 
esa suv tuproqqa, asosan yon tomonlardan singadi. Sug‘orish usuli ekinlarning 
turiga qarab tanlanadi. Sholipoyalarni sug‘orishda va yerni sho‘rini yuvishda 
bostirib sug‘orish usulidan foydalaniladi. Beda va donli ekinlar 
jo‘yak olib
sug‘oriladi. G’uza, lovlagi, tok makkajo‘xori, oq jo‘xori va boshqa ko‘p ekinlar egat 
olib sug‘oriladi. 
Suvdan to‘g‘ri va samarali foydalanishda hamda sug‘orish sistemasini normal 
ekspluatatsiya qilishda sug‘orish texnikasi katta ahamiyatga ega. 
Sug‘orish texnikalariga: 
1.
Tuproqdagi suv, havo, oziq moddalar, tuz va issiqlik rejimlarining talab qilingan 
darajada pasaytirmay saqlash va bu rejimlarning agrotexnikaviy tadbirlari hamda 
tuproq unumdorligi bilan to‘g‘ri bog‘lab, sug‘orilidigan ekinlardan mo‘l hosil 
yetishtirishni ta’mirlash; 
2.
Tuproqni kerakli miqdorda, bir tekis namiqtirish; 
3.
Tuproq strukturasini uvokchan (mayda kesakli) holda to‘tish; 
4.
Dala ishlarini iloji boricha ko‘proq mexanizatsiyalashtirish uchun qulay sharoit 
yaratish; 
5.
Sug‘orish rejimiga qattiq rioya qilib, suvni tejab-tergab sarflash, ya’ni kichik 
normalar bilan sug‘orish, foydali ish koeffitsiyentini ko‘tarishga harakat qilish, 
suvning chuqur yer qatlamlariga o‘tib ketishga yoki oqovalarga aylanib ketishga 
va bug‘lanib isrof bo‘lishiga yo‘l qo‘ymaslik; 
6.
Sug‘orish ishlarini iloji boricha ko‘proq mexanizatsiyalashtirish va 
avtomatlashtirish, mehnat unumini oshirish kabi asosiy talablar qo‘yiladi. 

---

67 
Bostirib sug‘orishdan oldin sug‘oriladigan territoriyalarda tayorgarlik ishlari 
qilinadi. Masalan, sug‘oriladigan uchastkalar oldin 0,2-0,3-1,5 ga kattlikdagi 
pollarga bo‘linadi, pollarning to‘rt tomoniga uvat olinadi. 
Uchastkalarni suvning tekis va bir xil chuqurlikda tarqalishini ko‘zda tutib 
pollarga bo‘lish kerak. 
Yerning sho‘rlanishi ekindan mo‘l hosil olishga imkon bermaydi, chunki ekin 
bir tekis unib chiqmaydi. Shuning uchun yerning sho‘ri yuviladi (1.1-rasm). 
Pollar eni, sug‘orish uchastkasining ko‘ndalang nishabiga qarab 40 m dan 80 
m gacha olinadi, bo‘yi esa uchastkaning uzunasiga bo‘lgan nishabiga va polga 
qancha qalinlikda suv bostirilishiga qarab belgilanadi. Katta nishabli yerlarda ikkala 
yondosh polning otmetkasidagi ayirma 20 sm dan, kichik nishabli yerlarda esa 10 
sm dan, shuningdek pol ichidagi nishab 0,002 dan oshmasligi kerak. Pollarga 10-15 
sm gacha chuqurlikda suv bostiriladi. Bostirib sug‘orishda pollarga quyiladigan suv 
sarfi 25-50 l/sek bo‘ladi. Tuproqning sho‘rini yuvib bo‘lgandan keyin uvatlar 
tekislab yuboriladi (chunki ular mashinaning yurishiga halal beradi). Pollar to‘g‘ri 
to‘rtburchaklik shaklida qilinadi. Polning uzun tomoni uchastkaning kichik nishabli 
tomoniga, kalta tomoni esa katta nishabli tomoniga qilinadi. 
Agar polning etak qismi o‘rta 
qismiga 
nisbatan 
α % dan ortiq 
namiqtirilsa, polning uzunligi quyidagi 
formula bilan aniqlanadi: 
J
h
L




100
2

(3.1) 
bu yerda:
α- keltirish koeffitsiyenti bo‘lib, 
kontrol qilish uchun 


1

bo‘ladi; 
J- polning bo‘ylama nishabi; 
h-suvning bostirish balandligi, sm.